---------अजय अलौकिक

गत सोमबार मात्रै हामीले २५६६औँ बुद्ध जयन्ती मनायौँ। यसै अवसरमा आजको यो ‘जर्नल’ मा तपाईँलाई बेइजिङको एक कुनामा सुतिरहेका विशाल बुद्ध मूर्तिको परिचय दिन गइरहेको छु।

अहिले बेइजिङ कोरोनाभाइरससँग जुधिरहेको छ। तर, एक महिनाअघि बेइजिङ गुलजार थियो। झण्डै अढाई वर्ष अघिदेखिलागेको यो महामारीबाट सम्पूर्ण बेइजिङ पहिलो पल्ट धराशायी भएको हो। कोरोनाभाइरसको नयाँ भेरियन्ट ओमिक्रोन देखिनथालेपछि व्यस्त सहरमा भीडभाड कम भएको छ। थुप्रै पार्क, सङ्ग्रहालय तथा मनोरञ्जन स्थलहरू बन्द छन्। हाल बेइजिङ केही सुस्ताएको छ।

अप्रिलको तेस्रो सातादेखि देखिनथालेको कोरोनाभाइरसले बेइजिङमा बाह्र सय बढी मानिसलाई सङ्क्रमित बनाएको अवस्था छ। अचम्भित हुनुभयो कि? दुई करोड तीस लाख जनसंख्या भएको सहरमा मात्रै बाह्र सय अनि सहर नै ठप्प। हो, चीन सरकार शुन्य कोभिड नीति अनुरूप कोरोनाभाइरसलाई जरैदेखि निमिट्यान्न पार्न अहोरात्र लागिरहेको छ। योसँगै स्थानीय सरकार र आमजनता महामारीको नियन्त्रण र रोकथाममा लागि परेका छन्। उता, एक महिना बढी लकडाउनमा रहेको साङहाई सहरमा यही नीति अनुरूप मै १६ देखि आइसोलेसन सेन्टरबाहेक बाहिरी क्षेत्रमा नयाँ सङ्क्रमण भेटिएको छैन र सहर बिस्तारै पूर्ववत् स्थितिमा फर्कँदै छ।

यता बेइजिङमा आमनागरिकले महामारीबाट सुरक्षित रहन र महामारीलाई निर्मूल पार्न सरकारले अनावश्यक बाहिर नजान गरेको आग्रहलाई शिरोपर गरी बसेका छन्। अप्रिलको अन्तिम सातादेखि हरेक नागरिक न्यूक्लिक एसिड परीक्षणकालागि लाइन बस्दैआएका छन् र भाइरस उन्मूलनकालागि सरकारलाई पूर्ण साथ दिँदैआएका छन्।

अहिले मे महिनासँगै गर्मी पनि चढिसकेको छ। तर, गत महिना बेइजिङको रौनक बिछिट्टै रङ्गीन थियो। यस्तै, मेको पहिलो, दोस्रो साता ट्युलिप फूल फुल्ने सिजन थियो तर अफसोस महामारीका कारण बेइजिङबासीले सौन्दर्यपान गर्न पाएनन्। अहिले ट्युलिप हेर्न नपाए तापनि बेइजिङबासीले यसअघि विभिन्न पार्कहरूको विचरण गर्दै चेरी लगायतका ‘स्प्रिङ ब्लोजम’ मन अघाउने गरी हेरेका थिए। हुन त बेइजिङमा वसन्तको बसाइ निकै छोटो हुने गर्दछ। र ती केही दिन बेइजिङ फूलैफूलको आँगन जस्तो देखिने गर्दछ। सयौँको सङ्ख्यामा रहेका पार्क तथा सडकको वरिपरि फुलिरहेका रङ्गीचङ्गी फूल र त्यसको सुगन्धले मन हर्ने गर्दछ।

चिनियाँ नव वर्ष जसलाई वसन्त चाड भन्ने गरिन्छ, यो जनवरीको अन्तदखि फेब्रअरीको दोस्रो सातासम्ममा पर्ने गर्दछ। वसन्त चाड नै भनिए तापनि यो बेला बेइजिङको मौसम मध्य जाडोको आसपास नै रहन्छ। मार्चको तेस्रो सातादेखि वसन्तको केही अनुभूत गर्न पाए तापनि सिरेटोले जीवनलाई हराम नै गरिरहेको हुन्छ। यसै बीच सडक छेउछाउ र पार्कमा देखिने पालुवा र कोपिलाले जीवनमा नयाँ रङग र आयाम थपिदिन्छ।

फेरि यस्तैमा साइबेरियादेखि आउने चिसो हावाको वेगले मुटु मात्रै होइन फुलेका फूलका पत्रपत्र सबैसबै झारिदिन्छ। सिरेटो र हावाको वेगबीच पार्कको अवलोकन क्रममा मनलाई खाली खाली बनाइदिन्छ। तापनि आममानिसहरू मार्चको दोस्रो, तेस्रो सातादेखि नै बेइजिङमा रहेका पार्क, उद्यानहरू डुल्ने गर्छन्। बेइजिङमा २०० भन्दा धेरै उद्यानहरू छन् भने दर्ता भएका मात्रै १६९ वटा छन्। यी उद्यानहरूमा चम्पा, पैँयु, आरू फूल, खुर्पानी फूल, लाइल्याक, पियोनी, क्याबएप्पल यस्ता अनेकन् फूलहरूको मेलासमेत लाग्ने गर्दछ। अनि यस्ता धेरै उद्यानहरूमध्येको एक हो, बेइजिङ बोटानिकल गार्डेन, जहाँ म मार्चको अन्तिम सातातिर गएको थिएँ।

बेइजिङको स्याङ शान पहाडको फेदमा अवस्थित यो उद्यान वसन्त र शरदबाहेक अरू महिनामा पनि अवलोकनका लागि विशेष ठाउँ नै हो। यो वनस्पति संरक्षण क्षेत्र हुनुकासाथै एउटा वनस्पतिको ठूलो सङ्ग्रहालय पनि हो। शरद ऋतुमा रातो, पहेँलो पातसँगै शारदीय फूलहरू र वसन्तमा वासन्ती फूलहरूले उद्यान मनमोहक देखिन्छ।

सन् १९५६ मा सर्वसाधारणकालागि खुला गरिएको यो बोटानिकल गार्डेनमा चीन तथा विश्वभरिका वनस्पतिहरू पाइनुकासाथै प्रकृति संरक्षण गृह, पोखरी, वनस्पति गृह, हरित गृह तथा थरिथरि फूलका बगैँचा साथै मन्दिर र ऐतिहासिक स्थलहरू छन्। ६०० हेक्टर क्षेत्रफलमा फैलिएको यो उद्यानमा ३०,००० भन्दा बढी प्रकारका बिरुवा र पाँच महादेशका ५० लाख प्रतिनिधि बिरुवाका नमूनाहरू रहेका छन्। उद्यानमा स्थापित सन् १९९९ मा निर्माण गरिएको मुख्य प्रकृति संरक्षण गृहले ६५०० वर्ग मिटर क्षेत्रफल ओगटेको छ। यहाँ विभिन्न प्रकारका वनस्पतिको अनुसन्धान समेत गरिन्छ। गुलाफ, चिनियाँ गुलाफ, आरू, पैँयु, चम्पालगायतका फूलसम्बन्धित बगैँचासँगै विभिन्न प्रकारका रूखहरूको विशेष क्षेत्रहरू छन्।

यसै बेइजिङ बोटानिकल गार्डेनलाई हालसालै (१८ अप्रिल २०२२) बेइजिङ बोटानिकल गार्डेनबाट चीन राष्ट्रिय बोटानिकल गार्डेन नामाकरण गरिएको छ। चीनको राष्ट्रिय वनस्पति उद्यान दक्षिण र उत्तर गरी दुईवटा क्षेत्रमा विभाजित छन्। यो उद्यानको बीच भएर जाने मेट्रो रेलमार्ग तथा सडकले दुई क्षेत्रमा विभाजन गरेको पनि भन्न सकिन्छ। चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेजको वनस्पति विज्ञान संस्थान दक्षिण क्षेत्रमा अवस्थित छ भने बेइजिङ बोटानिकल गार्डन उत्तरी क्षेत्रमा छ। यो राष्ट्रिय वनस्पति उद्यान चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेज र बेइजिङ बोटानिकल गार्डेन अन्तर्गत वनस्पति विज्ञान संस्थानद्वारा निर्माण गरिएको हो।

यो चीनको राष्ट्रिय वनस्पति विविधता संरक्षणको आधार केन्द्र हुनुकासाथै प्रकृति संरक्षणको क्षेत्रको एउटा महत्वपूर्ण स्थल हो। साथै, यो वनस्पति विशेष उद्यान मात्रै होइन बुद्ध मन्दिर रहेको ऐतिहासिक र धार्मिक स्थल पनि हो।

यसरी विशेषतः वसन्त र शरदमा जाने गरिएको यो उद्यानमा पछिल्लो पटकको भ्रमण भने अझै विशेष र सुनाउनयोग्य रहन गयो। सधैँ रङ्गीचङ्गी फूलहरूमा अल्झिने यो आँखा यस पटक चिनियाँ अक्षरमा ठोकिन पुगेको थियो र योसँगै ७०० वर्ष अघि स्थापित बुद्धको अन्तिम अवस्थाको अर्थात् निर्वाण अवस्थाको विशाल मूर्ति सँगसँगै बुद्धको सचित्र जीवन कथा हेर्नपाइयो। कृष्णाष्टमीको दिनमा काठमाण्डुका सहर गल्लीमा र केही मठमन्दिरमा देवीदेवताका यसरी सचित्र कथा हेरेको थिएँ। यहाँ बेइजिङमा बुद्ध जीवनीलाई हेर्न पाउँदा मन चङ्गा बनेको थियो।

पाँचौँ शताब्दीमा बुद्धभद्रले चीनमा बुद्ध धर्म फैलाएको मानिन्छ। त्यसपछि, राष्ट्रिय विभूति भृकुटी र अरनिकोलगायत अरू धेरै नाम गुमनाम भएका कलाकार, भिक्षुदेखि साधारण नेपालीसँगै नेपाल भ्रमण गरेका चिनियाँ बौद्ध विद्वान तथा यात्रीहरूले बौद्ध धर्मसँगै नेपाली लिपी, कलाहरू चीन भित्र्याएका थिए। बेइजिङ तथा समग्र चीनमा बुद्ध र नेपालबीचको साइनो या नेपाल चिनाउने ठाउँ के कति छन् त्यो खोजीको विषय बनेको छ।

बेइजिङमा दुई सय बढी उद्यान रहेजस्तै विविध बौद्ध धर्मका मन्दिर र गुम्बाहरू पनि असंख्य नै छन्। बेइजिङस्थित पाताचु पहाडमा गौतम बुद्धको दन्त संरक्षित लिङक्वान मन्दिर अवस्थित छ। यहाँ बुद्ध जयन्तीको अवसरमा पूजाआजा गर्ने गरिन्छ। सो अवसरमा नेपालसहित ४/५ वटा देशका राजदूतलाई समेत आमन्त्रण गरिँदैआएको छ। 

चीनमा द बुद्धिस्ट एसोसिएनसन अफ चाइना नामको बौद्धमार्गीहरूको संगठन रहेको छ। यसै संस्थाले चीनभरि नै बौद्ध धर्मसम्बन्धित कार्यक्रमको आयोजना गर्ने गर्दछ। ज्ञातव्य छ, सबै मठमन्दिरमा बुद्ध जयन्तीको पावन दिनमा पूजाआजा गर्ने चलन नै छ। यसबाहेक, चीनमा बुद्ध पूर्णिमाको दिनमा नभएर चिनियाँ चन्द्र पात्रोको चौथो महिनाको आठौँ दिन बुद्ध जयन्ती मनाउने चलन छ। बुद्धको मूर्तिको स्नान तथा अवशेषहरूको पूजा गरी बुद्ध जयन्ती भव्य रूपमा मनाउने गरिन्छ।

संयोगवश, यो विशाल उद्यानमा डुल्दै गर्दा सधैँ देखिने भवनहरूको छेउछाउमा चिनियाँ भाषामा लेखिठडाइएको बोर्डमा यस पटक चिनियाँ अक्षर ‘फो’ मा गएर आँखा ठोकिन पुगेको थियो। फो अर्थात् बुद्ध, कुनै ठाउँमा केही वर्ष बिताइ सकेपछि त्यहाँको चालचलन, भाषा केही बुझिन्छ नि होइन, त्यसमाथि फो भनेको बुद्ध हो। त्यो बोर्डमा लेखिएको थियो, ओफो। फोको जुन अक्षर थियो त्यसले पक्का बुद्ध भन्दै थियो तर ओ के हो? यो जिज्ञासालाई मोबाइलमा अनुवाद गरेर हेर्दा बतायो, स्लिपिङ बुद्ध।

त्यसपछि त्यही बोर्डले देखाएको बाटो उक्लेँ। बडेमानको द्वार थियो र दायाँतिर थियो, टिकट घर। उद्यान प्रवेशको साधारण टिकट काटेर आएको थिएँ, त्यस कारण यहाँ प्रवेशकालागि टिकट देखाउनु पर्ने भएकोले स्लिपिङ बुद्ध अर्थात् निर्वाण अवस्थाको बुद्धको मूर्ति हेर्न टिकट काटियो।

द्वार प्रवेश गरेलगत्तै सानो माछा पोखरी त्यसमाथि ढुङ्गाको पुल त्यसपछि मन्दिर, त्यो मन्दिरपछि अर्को मन्दिर, अरू चिनियाँ गुम्बा र मन्दिरजस्तै। विभिन्न बुद्ध र देवदेवीहरूको मन्दिर दर्शन गर्दै चौथो मन्दिरमा भेटियो, स्लिपिङ बुद्ध अर्थात् निर्वाण मुद्राको बुद्ध मूर्ति। फोटो खिच्न मनाही लेखिएकोले अलि टाढैबाट मात्र फोटो, भिडियो लिएँ।

जानकारी अनुसार, यो मन्दिर थाङ वंशकालिन हो। पछि थप मन्दिरहरूको निर्माण सँगसँगै गौतम बुद्ध मूर्तिको स्थापना गरिएको हो। अहिले यहाँको मुख्य विशेषता भनेको यही ५४ टनको गौतम बुद्धको निर्वाण मुद्राको विशाल मूर्ति रहेको छ। युआन वंश (१३२१) मा थाङ भिक्षुको पश्चिमको कठिन यात्राको सम्झनामा यो काँस्य मूर्तिको स्थापना गरिएको मानिन्छ। साथै यो काँस्य मूर्ति चीनको सबैभन्दा ठूलो काँस्य मूर्तिमध्येको एक मानिन्छ। यो मूर्तिको कुल लम्बाइ ५.३ मिटर, उचाइ १.६ मिटर र तौल ५४ टन छ। भनिन्छ, यो मूर्ति निर्माणमा ७००० कामदार खटिएका थिए।

यो निर्वाण मुद्राको बुद्ध मूर्तिको शीर पश्चिमतिर फर्केको छ भने करूणामय अनुहार दक्षिणतिर फर्केको छ। यो विशाल मूर्ति निकै नै भव्य छ। यस बाहेक, मन्दिरभित्रको सोकेसमा सिल्कका जुत्ताहरू थिए। बुद्ध मूर्तिसँग किन जुत्ता? मलाई पनि यस्तै भएको थियो। यस्तो रहेछ कुरा, यी जुत्ताहरू छिङ तथा युआन वंशका सम्राटहरूले बुद्ध मूर्तिको खुट्टामा जुत्ता नभएकोले श्रद्धाञ्जली स्वरूप चढाएका हुन्, रे।

यो मन्दिरलाई चीन सरकारले संरक्षण गर्दैआएको छ भने सन् २००१ मा यसलाई चीनको राज्य परिषदले राष्ट्रिय प्रमुख सांस्कृतिक अवशेष संरक्षण एकाइहरूको पाँचौँ समूहको सूचीमा समावेश गरेको छ। साथै उक्त मन्दिरको विभिन्न समय कालमा जिर्णोद्धार गरिएको त्यहाँ उल्लेख छ।

द्वार प्रवेशदेखि नै पवित्र स्थल पुगेसरी भएको मलाई मन्दिर र विविध बुद्धहरूको दर्शन गर्दै निर्वाण मुद्राको गौतम बुद्धको दर्शनले मनलाई नेपाल, लुम्बिनी अनि बोधगयासम्म पुर्यायो। यो उद्यानमा कति पटक आएँ हेक्का छैन तर यस पटक संयोग होइन सौभाग्यवश आउन पाएछु भन्दै मन प्रफुल्लित हुँदै थियो। त्यसपछिको दृश्यले म अझै चकित खाएँ।

मन्दिरको बायाँतिरको भित्तामा बुद्धको जन्मदेखि बुद्धत्व प्राप्त गर्दासम्मको सचित्र कथाहरू सजाइएका थिए। लगभग ४० वटा सचित्र तस्वीरहरू सजाइएको पर्खालले झण्डै प्रवेशद्वारसम्म नै छोएको रहेछ। अर्थात् उक्त प्राङ्गन प्रवेश गरेर दायाँ लागेमा पहिलो मन्दिर प्रवेशपछि यताउता नियाल्दा सजिलै देख्नसकिन्छ।

चिनियाँ भाषामा व्याख्या वर्णनसहितको चित्रलाई चिनियाँहरू ध्यानपूर्वक पढिरहेका थिए। एक अपूर्ण तथ्याङ्क अनुसार, चीनमा १० करोडभन्दा बढी बौद्ध धर्मावलम्बीहरू छन्। साथै यो सचित्र बुद्ध जीवन कथा सन् १९४९ मा राखिएको उल्लेख छ। चौधौँ शताब्दीको विशाल बुद्ध मूर्तिसँगै नयाँ चीन स्थापना भएको सालमा यसरी बुद्ध जीवन कथालाई सचित्र सजाएर राख्नाले नेपालीलाई गौरवान्वित बनाएको छ।

यसरी वासन्ती फूल हेर्न गएको म वासन्ती वेगसँगै चीनका विशाल काँस्य मूर्तिमध्येको एक बुद्धको निर्वाण मुद्राको मूर्तिको दर्शन गर्ने सौभाग्य मिल्यो। बुद्धका उपदेश र वाणीहरू देशदेशान्तर फैलिरहोस्। उनीद्वारा प्रतिपादित शान्ति र अहिंसासम्बन्धी दर्शनको सान्दर्भिकता आजको दिनमा अझै महत्त्वपूर्ण सिद्ध भएको छ। उनका उपदेश र मार्गदर्शनलाई आत्मसात् गर्न सकौँ।

(हिमालप्रेसमा २०७९ जेठ ०७, शनिबार प्रकाशित)