——अजय अलौकिक

नेपाल र चीनबीच दौत्य सम्बन्ध स्थापना भएको ६८ वर्ष भएको छ। दुई देशबीच सन् १९५५ अगस्ट १ मा काठमाडौँमा दौत्य सम्बन्धमा हस्ताक्षर गरिएको थियो। सात दशक हुन लागेको नेपाल चीन-दौत्य सम्बन्धले आर्थिक, व्यापारिक, राजनीतिक, सामाजिक, धार्मिक आदानप्रदानको विकासमा उल्लेखनीय उपलब्धि हासिल गरेको छ।

दुई मुलुकबीच दौत्य सम्बन्ध स्थापना भएपछि नेपालको पूर्वाधार विकासमा सहयोग हुँदै आएको छ। कूटनीतिक सम्बन्धमा विभिन्न आयाममा पटकपटक कुराकानी भएका छन्। यहाँचाहिँ चिनियाँ पक्षबाट नेपालको सांस्कृतिक सम्पदा पुनर्निर्माणमा देखाएको चासोका बारेमा चर्चा गरिएको छ।

सर्वप्रथम चिनियाँ पक्षबाट नेपालमा भएको पछिल्लो उच्चस्तरीय भ्रमणको प्रसंग कोट्याउनु सान्दर्भिक हुन्छ। केही साताअघि चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी, विदेश विभाग प्रमुख लिउ चियान्छाओको नेपाल भ्रमणलाई राजनीतिक दल र सरकारले निकै महत्त्व दिए। उनको पद बहालीपछिको पहिलो विदेश यात्रा थियो।

साथै नेपालका सत्ता र विपक्षी सबै दलका नेतासँग उनले भेटवार्ता गरे। वामपन्थी दलका शीर्ष नेताहरूको उनको भेटवार्तालाई लिएर धेरैले चासो देखाए। भ्रमणका क्रममा उनले बीपी संग्रहालयको पनि अवलोकन गरेका थिए।

कम्युनिस्ट पार्टीका नेताले नेपालका समाजवादी नेता एवम् कांग्रेस संस्थापक कोइरालाको संग्रहालय अवलोकन गरेको विषय चर्चामा रह्यो।

संग्रहालयको आफ्नै कथा छ। २०६१ भदौ २४ गते सुन्दरीजल जेललाई बीपी संग्रहालयमा रूपान्तरण गरिएको थियो। नेपालमा राणा शासन अन्त्य र प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि कठोर संघर्ष गरेका कोइरालाको सम्झना र सम्मानमा उनैलाई बन्दी बनाइएको भवनलाई संग्रहालय बनाइएको हो। २०७२ वैशाख १२ गतेको महाभूकम्पले क्षतिग्रस्त बनाएको संग्रहालयको पुनर्निर्माण जारी छ।

महाभूकम्पले देशका २५ जिल्लामा ठूलै क्षति पुर्‍याएको थियो। यसको असर समग्र नेपालमा अझै पनि छ। भूकम्पबाट क्षति भएका आवासीय भवन पुनर्निर्माण भइसकेकाले पुनर्निर्माणका लागि गठन गरिएको प्राधिकरण पनि विघटन भइसकेको छ। यद्यपि सांस्कृतिक सम्पदाहरूको भने पुनर्निर्माण जारी नै छ।

पुरातत्त्व विभागका अनुसार पुरातात्त्विक, ऐतिहासिक महत्त्वका मठमन्दिर पुनर्निर्माणका ७० प्रतिशत बढी काम सम्पन्न भइसकेका छन्।देशभरका २८ जिल्लाका नौ सय २० वटा सम्पदा क्षतिग्रस्त भएकोमा अब दुई सय ५७ सम्पदा पुनःनिर्माण गर्न बाँकी छन्। यस्ता पुरातात्त्विक, ऐतिहासिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक महत्त्वका वस्तु र वास्तुकला नेपालको  प्राचीन सभ्यता झल्काउने अमूल्य निधि हुन्।

दसौँ शताब्दीदेखिको लिखित इतिहास बोकेको राजधानी काठमाडौँको वसन्तपुर क्षेत्रका सांस्कृतिक सम्पदास्थल पुनर्निर्माण र जीर्णोद्धार जारी छ। वसन्तपुरमा अवस्थित वि.सं. १८२५ मा निर्मित नौतले मन्दिरको भने जीर्णोद्धार लगभग सम्पन्न भइसकेको छ। पाँच वर्ष लगाएर चिनियाँ टोलीले नौतले मन्दिरको मूल भागको जीर्णोद्धार गरेको हो। चीनको सांस्कृतिक सम्पदा जीर्णोद्धार टोलीले महामारीको अवधिमा पनि निरन्तर काम गर्दै आएको छ।

विनाशकारी भूकम्पपछि नेपाल-चीन दुवै सरकारको परामर्शमा चीन सरकारको सहयोगमा चिनियाँ टोलीले नौतले मन्दिर जीर्णोद्धार गर्ने निर्णय गरेको थियो।

सन् २०१७ अगस्तमा उक्त जीर्णोद्धार टोलीलाई नेपालमा स्वागत गरिएको थियो। यो चीनले नेपालमा जीर्णोद्धार थालेको पहिलो पुरातात्त्विक सम्पदा हो। पुनर्निर्माण कार्य सम्झौता अवधि (यसै वर्षको मंसिर ६ गते) भित्रै सम्पन्न हुने अपेक्षा गरिएको छ। यसबाहेक चीनको सहयोगमा नुवाकोटको साततले दरबार पुनर्निर्माणको चरणमा छ।

चीनकै सहयोगमा दरबार हाइस्कुलको जीर्णोद्धार तथा पुनर्निर्माण दुई वर्षअघि पूरा भइसकेको छ।

विश्वसँग सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण गतिविधि चलाउन तथा सभ्यताको उचित रूपमा हस्तान्तरण गर्न आवश्यक सहयोग उपलब्ध गराउने चीनको नीतिअन्तर्गत नेपालका यी सम्पदा निर्माणमा चिनियाँ पक्षले सहयोग गरेको हो।

चिनियाँ विदेशी पुरातात्त्विक वस्तु जीर्णोद्धार टोलीले नेपालमा मात्रै नभई विश्वका अरू देशमा पनि विश्व सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण गर्न आफ्नो जिम्मेवारी, ज्ञान र प्रविधिको प्रदर्शन गर्नुका साथै विभिन्न सभ्यताको आदानप्रदान र आपसी सिकाइमा योगदान दिइरहेको छ।

सन् २०२० सम्ममा ऐतिहासिक सम्पदाको संरक्षण र पुनःस्थापनाका लागि चीनको वैदेशिक सहायता तथा सहयोग परियोजना ६ देशका ११ वटा स्थलमा पुगेका छन्।

सन् २०१९ मे १५ मा एसियाली सभ्यता संवाद सम्मेलन उद्घाटन समारोहमा चीनका राष्ट्रपति सी चिनफिङले भनेका थिए, ‘चीन एसियाली सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणका लागि विभिन्न देशसँग सहकार्य गर्न र सभ्यताको अझै उचित रूपमा हस्तान्तरणका लागि सहयोग उपलब्ध गराउन चाहन्छ।’

उनले सम्मेलनमा विश्वसामु चीनको सभ्यतासम्बन्धी प्रस्तावको घोषणासमेत गरेका थिए। साझा चुनौतीको सामना गर्न र सुन्दर भविष्यतर्फ अघि बढ्न आर्थिक र प्राविधिक शक्तिका साथै सांस्कृतिक सभ्यताको बल चाहिने उनको भनाइ थियो।

मेलमिलाप, सहयोग र सहअस्तित्वबाट संसारलाई सुन्दर बनाउन सकिने उनले बताएका छन्। ‘चीन सभ्यताको आदानप्रदान र आपसी सिकाइलाई विभिन्न देशका जनताबीच मित्रता अभिवृद्धि गर्ने पुल, मानव समाजको प्रगति गर्ने शक्ति, विश्वशान्ति कायम राख्ने बन्धन बनाएर सुन्दर विश्व निर्माणमा गहिरो र दिगो शक्ति थप्न चाहन्छ’, उनले भनेका छन्।

राष्ट्रपति सीले सर्वप्रथम सन् २०१४ मार्चमा पेरिसमा पहिलो पटक यस प्रसंगलाई उठाएका थिए। युनेस्कोको प्रधान कार्यालयमा सम्बोधन गर्ने क्रममा उनले विभिन्न सभ्यताबीच सुमधुर सहअस्तित्वका लागि विश्वले आदानप्रदान, पारस्परिक अध्ययन तथा सहयोगलाई बढाउनुपर्ने बताएका थिए।

सभ्यताहरूमा विविधता छ, यस कारण एकआपसबीचको आदानप्रदानले सभ्यतालाई सान्दर्भिक तथा बहुमूल्य बनाउनेछ। सभ्यताहरूबीचको आदानप्रदानमा कुनै एक सभ्यतालाई होच्याउने या कुनैको अति प्रशंसा गर्नु हुँदैन। सबै सभ्यताहरू समान छन् भन्ने धारणा राख्नुपर्छ अनि मात्र एक आपस बीचको आदानप्रदान सफल हुनेछ।

चिनियाँ राष्ट्रपतिले युनेस्कोको मुख्यालयदेखि एसियाली सभ्यताको संवाद सम्मेलन, विश्व आर्थिक मञ्च डाभोसदेखि पोआओ फोरम वार्षिक सम्मेलनसम्म नयाँ युगमा चीनको सभ्यताको दृष्टिकोणलाई स्पष्ट पार्दै आएका छन्।

उनले भनेका छन्, ‘सभ्यताहरू विविधताका कारण सञ्चार हुन्छन्, आदानप्रदानबाट एक अर्काले सिक्छन् र आपसी सिकाइबाट विकास हुन्छ।’ संसारमा समान पात दुईवटा छैनन् भने एउटै ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र सामाजिक प्रणाली नहुनु स्वाभाविकै रहेको उनको भनाइ छ।

राष्ट्रपति सीले विश्वशान्ति र विकासलाई प्रवर्द्धन गर्न विभिन्न सभ्यताबीचको आदानप्रदान र आपसी सिकाइलाई सुदृढ गर्ने आशा राखेका छन्।

प्रत्येक सभ्यताको आ-आफ्नै आकर्षण हुन्छन्। इतिहासले पनि आदानप्रदान तथा पारस्परिक साथ सहयोगबाट मात्रै सभ्यतालाई जीवन्त बनाउने देखाएको छ।

सभ्यता आदानप्रदानबाट मानव समाजको विकास अगाडि बढेको छ। लामो इतिहास बोकेको चिनियाँ सभ्यता र विश्वका अन्य सभ्यताबीच संवाद र एकीकरणको गति रोकिएको छैन।

प्राचीन रेसममार्गीय सभ्यताको आदानप्रदानका कथाले नयाँ युगमा नयाँ अध्याय लेख्ने क्रम जारी छ। नवीन रेसममार्गका रूपमा ‘बेल्ट एन्ड रोड’ ले मानव जातिको साझा भविष्य समुदाय निर्माण गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ। तापनि विश्वका कतिपय प्राचीन सभ्यता लुप्त भइसकेका छन्। विभिन्न सभ्यताबीच टकराव पनि जारी छ। विभिन्न मुलुकभित्रका जातीय समूहबीच मनमुटाव त्यस्तै छ।

गठबन्धन, ससाना समूहको निर्माण र संलग्नता सँगसँगै उक्साहट तथा द्वन्द्व र युद्धले आजको विश्व विध्वंस उन्मुख छ। यसबाट जोगिन पनि विभिन्न सभ्यताबीच सुमुधर सम्बन्ध स्थापना आवश्यक छ।

सभ्यताहरुबीचको आदानप्रदान र पारस्पारिक अध्ययन मानव सभ्यताको विकासका साथै विश्व शान्तिका लागि महत्त्वपूर्ण हुनेछ।

सर्वव्यापी समस्याको समाधान तथा वैश्विक पर्यावरणीय सभ्यताको निर्माण, सहविकास र सहसमृद्धिको विश्वव्यापी व्यवस्था लागू गर्न सकिनेछ।

यसबाहेक यो शताब्दी महामारीसँग पनि जोडिएको छ। कोभिड–१९ महामारीको प्रकोपले विश्वलाई तहसनहस पारेको छ। महामारीबाट प्रताडित विश्वलाई चीनले सभ्यताको परिचय प्रस्तुत गर्दै ठूलो मानवीय कार्य गरेको छ। विगत दुई वर्षमा चीनले धेरै देशहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय सार्वजनिक वस्तुका रूपमा खोप उपलब्ध गराई आफ्नो प्रतिबद्धता पूरा गरेको छ। विश्वलाई चिकित्सकीय सामग्री तथा उपचार प्रविधि तथा यन्त्र  पनि आपूर्ति गरेको छ।

महामारीका बेला नेपाललाई चीनले तत्काल महामारीविरूद्धको खोपलगायत स्वास्थ्य सामग्री उपलब्ध गराएको थियो। विनाशकारी भूकम्पलगत्तै चीनले देखाएको सदासयता र नाकाबन्दीको कठिन परिस्थितिमा पनि उत्तरी छिमेकीको सहयोगलाई नेपालले कहिल्यै बिर्सन मिल्दैन।

यसरी प्रागैतिहासिक कालदेखिकै सुमधुर सम्बन्ध नयाँ युगमा नयाँ अध्याय लेख्ने क्रममा छ। सन् २०१९ मा २३ वर्षपछि भएको चिनियाँ राष्ट्रपतिको ऐतिहासिक नेपाल भम्रणले नेपाल-चीनबीचको सम्बन्ध नयाँ युगमा प्रवेश गरेको छ।

चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङको भ्रमणले नेपाल भूपरिवेष्टित देशबाट भूजडित देशका रूपमा अग्रसर छ। यस वर्ष चिनियाँ विदेशमन्त्री वाङ यीको भ्रमण र हालसालै चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी, विदेश विभाग प्रमुख लिउको भ्रमणले पनि नेपाललाई विशेष प्राथमिकतामा राखेको स्पष्टै देखिन्छ।

असल छिमेकीलाई नचिढ्याउन नेपाल पनि सजग रहनुपर्नेछ। पछिल्लो समय विश्व राजनीतिमा देखिएको फेरबदल, गुट, उपगुट र उथलपुथलको चक्रमा हिमाल, नदीनाला र भूमिसँग जोडिएको छिमेकीको अहित चाहने अन्य शक्तिलाई नेपालले आफ्नो भूमिमा खेल्न दिनु उचित हुँदैन। साथै नेपालले पछ्याउँदै आएको असंलग्न परराष्ट्र नीतिलाई निरन्तर अंगीकार गर्दै कसैको विरुद्धमा नलाग्ने नीति अख्तियार गर्दैजानुपर्छ।

बीपी कोइराला असंलग्न परराष्ट्र नीतिलाई अँगाल्ने तथा गठबन्धन विरोधी नेता थिए। यसबाहेक बीपीले सन् १९६० को राष्ट्रसंघीय महासभामा चीनलाई विश्वबाट अलग राखेर हुँदैन भन्दै संयुक्त राष्ट्र संघमा चीनको सदस्यताको माग राखेका थिए। अहिले चीनले संयुक्त राष्ट्रसंघको केन्द्रीय भूमिकालाई दृढतापूर्वक समर्थन गर्दै राष्ट्र संघको दिगो विकास एजेन्डा, जलवायु परिवर्तनलगायतका विश्वको चासोका विषयमा योगदान पुर्‍याउँदै आएको छ।

नेपाल भ्रमण क्रममा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी, विदेश विभाग प्रमुख लिउ चियान्छाओको बीपी संग्रहालयको अवलोकनको आशय पनि यही हो।

चीन सभ्यता आदानप्रदान र आपसी सिकाइलाई विभिन्न देशका जनताबीच मित्रता अभिवृद्धि गर्ने पुल, मानव समाजको प्रगति गर्ने शक्ति, विश्वशान्ति कायम राख्ने बन्धन बनाएर सुन्दर विश्व निर्माणमा गहिरो र दिगो शक्ति थप्न चाहन्छ।

विभिन्न संस्कृति, जातीय समूह, रंग, धर्म तथा सामाजिक प्रणाली रहेको विश्वमा सबैको गन्तव्य शान्ति र समृद्धि भएकाले विश्व मानव समुदायमाथि आइपर्ने चुनौतीको सामना गर्न सभ्यताबीच मेलमिलाप आवश्यक रहेको चीनले दोहोर्‍याउँदै आएको छ। नेपाल र चीनबीच स्वस्थ रूपमा विकसित भइरहेको सम्बन्ध चुम्बकजस्तै जोडिइरहोस्।

(हिमालप्रेसमा सोमबार १६, साउन २०७९ मा प्रकाशित)