-------------अजय अलौकिक

शनिबार सेप्टम्बर १० चीनभरि र विश्वको विभिन्न ठाउँमा रहेका चिनियाँहरू ‘चोङ छ्यौ च्ये’मनाउँदैछन्।

‘चोङ छ्यौ च्ये’ को शाब्दिक अर्थ मध्य शरद पर्व हो। चिनियाँ परम्परागत पात्रोअनुसार आठौँ चन्द्रमासको पन्ध्रौँ दिनमा मध्य शरद पर्व पर्छ। चिनियाँ चन्द्रमासको सातौँ, आठौँ तथा नवौँ महिनाको अवधिलाई शरद ऋतु मानिन्छ। आठौँ महिनाको पन्ध्रौँ दिन शरद ऋतुको ठीक मध्य भएकोले नै यस दिनलाई चोङ (मध्य) छ्यौ (शरद) च्ये (पर्व) भनिएको हो।

सो दिन चिनियाँहरूमा चन्द्रमाको दर्शन गर्दै युए पिङ (चन्द्रमा रोटी) खाने चलन रहँदैआएको छ। शरद ऋतुको शीतल मौसममा हल्का बादलहरूबीचको  आकाशमा बाटुलो आकार चन्द्रमा भव्य रूपमा चम्किरहेको हुन्छ।

चीनमा मध्यशरद पर्व मनाइरहँदा काठमाडौँ उपत्यकामा येँया पुन्हि अर्थात् काठमाडौँको पूर्णिमा (इन्द्रजात्रा) मनाइँदैछ।

युए पिङ

परम्परागत चलनअनुसार चिनियाँहरू यस ‘चोङ छ्यौ च्ये’ पर्वको रातमा सम्पूर्ण परिवार पूर्ण गोलाकार चन्द्रमातिर युए पिङ र नाना किसिमका फलफूल चढाउँदै पूजाअर्चना गर्छन्। चन्द्रमाको दर्शन गर्दै फलफूल तथा युए पिङ खाने गर्छन्।

पूर्णिमाको चन्द्रमाको आकारजस्तै हुने युए पिङ गुलियो र नुनिलो स्वादमा पाइन्छ। सामान्यतया चिनी, बयर, फलफूल, रेड बिन पेस्ट, हाँसको अण्डाको पहेँलो भाग, मासु अनि तरकारी राखिएको युए पिङ सर्वत्र पाइन्छ। तथापि चिनियाँको जीवनस्तरमा आएको सुधारसँगै युए पिङभित्र राखिने खानेकुरामा पनि परिवर्तन भएको देखिन्छ। साथसाथै उक्त रोटीमा सजावट गरिने तरिका पनि फरक भएको छ। त्यसमा बुट्टा भर्ने र अक्षर छाप्ने चलन पनि रहँदै आएको छ।

यही बेला किसानहरूले वर्ष दिनको खेतीबाली भित्र्याउने गर्छन्। त्यसैले यस पर्वलाई बाली भित्र्याउने पर्व पनि भनिन्छ। पारिवारिक पुनर्मिलनका रूपमा लिइने यस पर्वमा गोलो आकारको युए पिङलाई पुनःमिलनको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ। त्यसलाई ‘पुनःमिलन रोटी’पनि भन्ने गरिन्छ।

यस रातमा चन्द्रमा सबैभन्दा बाटुलो र उज्यालो हुने भएकोले यस्तो पूर्णिमालाई ‘थुआन युआन च्ये’ अर्थात् भेला हुने चाड पनि भनिन्छ। साथै आफ्नो गाउँठाउँबाट टाढा गएका मानिसहरूले पनि चन्द्रमालाई हेर्दै आफ्नो गाउँ तथा परिवारको सम्झना गर्ने गर्छन्।

यो चाड नजिकिँदै गर्दा बजार नानाथरिका युए पिङले भरिन थाल्छन्। आकर्षक बुट्टाले सजाइएका महँगा युए पिङ भने पछिल्ला वर्षमा कम देखिन थालेका छन्।

यसरी बजारमा युए पिङ देखिन थालेपछि मलाई काठमाडौँको यादले सताउन थाल्छ। दसैँतिहारका बेला अफिस लाग्ने भएकोले कति पटक त पात्रोमा मात्र टीका लगाएर पनि चाडपर्व आउनेजाने गर्छन्। ‘ए भोलि त यो चाड रहेछ’ भने पनि भोलिको दिन त्यो ठ्याक्कै बिर्सिने अवस्था पनि हुन्छ। त्यस्तो धेरैपटक भएको पनि छ।

परदेशलाई कर्मभूमि बनाउँदा आफ्नो मातृभूमिका धार्मिक, सांस्कृतिक चाडपर्व मनाउने वातावरण सधैँ नमिल्न पनि सक्छ। कतिपय बेला चाहँदाचाहँदै पनि चाडपर्व मनाउने अनुकूल अवस्था नहुन सक्छ।

चोङ छ्यौ च्येको दिन चन्द्रमाले पूर्ण आकार लिँदै गर्दा मेरो मन पनि काठमाडौँको सडकमा ‘लाः छकु वयक् सम्यबजी’ भन्न पुगेको हुन्छ। किनकि यति बेला काठमाडौँ उपत्यकामा इन्द्रजात्राको रौनक हुन्छ।

इन्द्रजात्रालाई नेपाल भाषामा येँया अर्थात् काठमाडौँको जात्रा  भनिन्छ। प्रत्येक वर्षको भाद्र शुक्ल पक्ष यँलाथ्व द्वादशीका दिन हनुमानढोका प्रांगणमा इन्द्रको पूजाआजा गरी इन्द्रध्वजासहितको लिंगो ठड्याएपछि जात्रा सुरु हुन्छ। यँलागा चौथीको दिनसम्म अर्थात् आठ दिनसम्म विभिन्न नाचगान, पुलुकिसी, लाखे नाच, कुमारी रथयात्रा गरी धुमधामसाथ मनाइन्छ।

यसरी आठ दिनसम्म काठमाडौँ देदीप्यमान भइरहेको बेला बेइजिङमा चोङ छ्यौ च्येको चहलपहल भइरहेको हुन्छ। चीन सरकारले यस्तो परम्परागत पर्वलाई ध्यानमा राखेर पर्यटन तथा पारिवारिक भेटघाटका लागि तीन दिनसम्म बिदा दिने गर्छ।  

राष्ट्रिय दिवसका अवसरमा अक्टोबर १ देखि एक सातासम्मै बिदा दिने गरिन्छ। जुन सुनौलो सप्ताहको रूपमा पनि परिचित छ। यसै गरी चिनियाँ नववर्ष, वसन्त चाडमा पनि सातदिने बिदा दिइन्छ। अरू पर्वमा तीनदिने बिदा दिने गरिन्छ।

यसरी तीनदिने बिदामा पाएको दुई अतिरिक्त बिदाको बदला अघिल्लो र पछिल्लो शनिबार या आइतबार कार्यालय खोल्ने गरिन्छ। यसो गरेर चिनियाँले परिवार र आफन्तजनसँग चाडपर्व मनाउन पाउँछन्। साथै देशको आर्थिक गतिविधिलाई पनि चलायमान बनाउँछन्।

यस अर्थमा सांस्कृतिक पर्व आर्थिक गतिविधि चलायमान बनाउने तत्व हुन्। प्रविधिको युगमा मनोरञ्जनका साधनहरूको कमी छैन। तर पहिले यस्ता जात्रापर्व नै मान्छेका मनोरञ्जनका साधन हुन गर्थे।

प्रकृति र मानवबीचको अन्योन्याश्रित सम्बन्धलाई पनि यसले व्यक्त गरेको हुन्छ। जसले मान्छेलाई प्रकृतिको संरक्षण गर्न सिकाएको हुन्छ।

कुनै एक समुदायको जीवनशैली यसरी कालान्तरमा पुस्तौँपुस्तामा हस्तान्तरण हुँदै जाँदा रीतिरिवाज, चालचलन बन्न पुग्छ। जसले कुनै समुदायको इतिहास बोकेको हुन्छ। यस्ता परम्परागत चाडपर्व त्यो समय र त्यस समयको समृद्धिको प्रतीक पनि हो। तिनले इतिहासमा देश निकै समृद्ध भएको पनि बुझाउँछन्।

हजारौँ वर्षदेखि चल्दैआएको परम्परा र समाजमा त्यसको महत्त्वबारे जान्न र विभिन्न देशका व्यक्तिलाई सोबारे जानकारी दिन पाउँदा बिछट्टै मजा लाग्छ। त्यसमाथि पाँच हजार वर्षको लिखित इतिहास भएको चीनमा र आफ्नो जन्मथलोमा एकै समयमा मनाइने आआफ्नो विशेषतायुक्त पर्वको प्रसंग कोट्याउन पाउँदा सुखानुभूति हुन्छ। पर्वोत्सवको उल्लासमा म काठमाडौँ पुग्छु।

इन्द्रजात्रामा देखाइने पुलुकिसी, सवभकु, झ्यालिँचा अनि लाखे नाच सम्झिँदा चिनियाँ सिंह नाच पनि सम्झन्छु। विशेषतः चिनियाँ वसन्त चाडमा देखाइने यो एउटा अभौतिक सम्पदा हो। नेपालले पनि यस्ता नाच र जात्रालाई संरक्षण गर्नु आवश्यक छ। त्यसबाहेक धर्म र आस्थाको नाममा कतिपय चालचलन अन्धविश्वासयुक्त नभएका पनि होइनन्। त्यस्ता कुरीतिलाई हटाउनु जरुरी छ।

इन्द्रजात्राको किंवदन्ती

आमा वसुन्धराको व्रत निम्ति पारिजातको फूल आवश्यक परेपछि स्वर्गका राजा इन्द्र फूल टिप्न काठमाडौँको मरु टोल आउँछन्। चोरेर फूल टिप्ने क्रममा स्थानीयले देख्छन् र इन्द्रलाई नियन्त्रणमा लिएर डोरीले पाता कसी राख्छन्।

त्यसपछि उक्त बन्धनबाट मुक्त गराउन इन्द्रकी आमा स्वयं काठमाडौँमा आएर छोराको बदलामा खेतीपातीका लागि शीत दिने बाचा गर्छिन् र इन्द्रलाई फर्काएर लग्छिन्। यसपछि इन्द्रको सम्झनामा इन्द्रजात्रा मनाइने चलन रहेको भनिन्छ।

चोङ छ्यौ च्येसँग जोडिएको छाङअ देवीको कथा

यो पर्व आकाशकी देवी छाङअसँग जोडिएको छ। छाङअ देवी धेरै मिथकमा जोडिने नाम हो। छाङअ चन्द्रमामा बस्ने देवी हुन्। भनिन्छ, उनका शूरवीर पति हौयी र देवी छाङअलाई स्वर्गका सम्राट् देवता थ्येनतीले पृथ्वीमा भंयकर डरलाग्दा जनावरले मानिसलाई मार्न थालेपछि पृथ्वीवासीलाई सहयोग गर्न पठाएका थिए।

हौयीले नरभक्षी जनावरलाई सखाप गर्दैगर्दा आकाशमा १० वटा सूर्य देखिन्छन्। ती सूर्य स्वर्गका सम्राटका छोरा हुन्छन्। १० वटा सूर्यका कारण पृथ्वी तातिन थाल्छ। जसले गर्दा खेतीपाती मात्रै होइन मानिसहरूको जीवन नै कष्टकर हुन थाल्छ।

तालतलैया, नदीनाला सबै सुक्छन्। जंगलमा डढेलो लाग्छ। जताततै मानिसका लासमात्र देखिन थाल्छन्। यस्तो अवस्था भएपछि हौयीले पालैपालो गरेर एउटामात्र सूर्य निस्केर धर्तीलाई न्यानो र उज्यालो दिनका लागि अनुरोध गर्छन्।

हौयीको आग्रहलाई उनीहरूले स्वीकारेनन्। त्यसपछि हौयीले सेतो बाणले नौवटा सूर्यलाई मार्छन्। यसरी एउटामात्र सूर्य बाँकी रहन्छ। त्यसपछि जनजीवनमा खुसियाली छाउँछ। सारा पृथ्वीवासी उनीसँग खुसी भए तापनि आफ्ना नौजना छोरालाई मारेका कारण स्वर्गदेव सम्राट् थ्येनती रिसाउँछन्। उनले हौयी र उनकी पत्नी छाङअलाई स्वर्गमा फर्कन दिँदैनन्।

हौयी र उनकी पत्नीले पृथ्वीवासीसँग जीवन बिताउन थाल्छन्। त्यो जीवन हौयीले सहज मान्छन् तर छाङअलाई भने यो जीवन कष्टकर लाग्छ। उनले स्वर्गदेवका छोरालाई मारेकोमा हौयीको आलोचना गर्छिन्। र दुःखपूर्ण जीवन बिताउनुपरेकोमा असन्तुष्टि पोख्छिन्।

खुनलुन पहाडमा बस्ने देवी सिवाङमूसँग मानिस उडेरै स्वर्गमा जान सक्ने एक किसिमको औषधि भएको कुरा हौयीले सुनेको हुन्छ। आफ्नो पत्नीको दुःख देखेर आहत भएका उनी धेरै दुःख गरी खुनलुन पहाड पुग्छन्। देवी सिवाङमूसँग उक्त औषधि मागेर ल्याउँछन्। तर त्यो औषधि दुई जनालाई नपुग्ने भएपछि उनले घरमै लुकाएर राख्छन्।

देवी छाङअलाई सो कुराको जानकारी हुन्छ र एक दिन हौयी बाहिर गएको मौका छोपेर लुकाएर राखिएको औषधि खाइदिन्छिन्। औषधि खानेबित्तिकै छाङअको शरीर कपासजस्तै हलुका हुँदै जान्छ र उनी उडेर चन्द्रमामा पुग्छिन्। यो कुरा थाहा पाएपछि हौयी साह्रै दुःखी हुन्छन्।

कालान्तरमा हौयीलाई उनकै कुशल शिष्यले आफू अगाडि बढ्ने हेतुले छल गरी मारिदिन्छन्। छाङअ देवी भने त्यो अमृतपानपछि अमरत्व प्राप्त गरी चन्द्रमामा एउटा खरायो र एक वृद्धसँग बस्दै हुन्छिन्। किंवदन्तीअनुसार छाङअदेवी अहिले पनि आफ्नो पतिलाई छोडेर आएको पछुतो गर्दै चन्द्रमामा दुःखमय जीवन बिताउँदै बसेकी छिन् रे!

चिनियाँ चन्द्र मिसनको नाम छाङअ हो। छाङअ देवीको नामबाटै चन्द्र मिसनका नाम छाङअ राखिएको हो।

यसरी चीनमा देवी छाङअको सम्झनामा चोङ छ्यौ च्येमा चन्द्रमाको दर्शन गर्दै युए पिङ खाने चलन छ। काठमाडौँमा यसै दिन अर्थात् यंलाथ्व चतुर्दशीका दिन घरघरमा दलुचा (झ्यालमा झुण्ड्याउने एक प्रकारको दियो) झुण्ड्याई इन्द्रको नाममा बत्ती बाल्ने चलन छ।

यसरी कुनै विशेष जात र स्थानको एउटा चाडले असंख्य मानिसलाई जोड्न सकिन्छ। त्यो कुनै विशेष जात र स्थानको मात्रै पर्व नभई सिंगो राष्ट्र र विश्वको पर्व हुन्छ। विश्वका विभिन्न सभ्यता र समाजबारे जानकारी आदानप्रदान गर्नु विश्वलाई अनेकताबाट एकतामा ल्याउने मित्रताको सेतु पनि हो।

नेपालका विभिन्न जातजातिका संस्कृति, सम्पदा, संस्कार र परम्परालाई संरक्षण र जगेर्ना गर्नुपर्छ। सँगसँगै तिनको अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा पर्यटन गन्तव्यको रूपमा जोडतोडले प्रचारप्रसार गरिनुपर्छ।

हजारौँ वर्षदेखि प्रचलनमा रहेका यस्ता मौलिक पर्वले प्राचीन सभ्यता एवं संस्कृतिको जगेर्नामा मद्दत पुर्‍याउँछन्। साथै सम्पदाको संरक्षण र प्रवद्र्धनबाट आर्थिक समृद्धि पनि हासिल गर्न सकिन्छ। त्यसका लागि प्रशस्त अवसर यसबाट सिर्जना हुने गर्छन्।  

(हिमालप्रेसमा शनिबार २५, भदौ २०७९ मा प्रकाशित)