（सत्यमोहन जोशीको कृतिमा प्रकाशित प्रवेशद्वार र चुयोङक्वान ग्रेटवालको उही वर्तमान प्रवेशद्वार）
कुनैबेला चेयरम्यान माओ चतोङले भनेका थिए ग्रेटवाल चढ्ने व्यक्ति बहादुर कहिन्छ। चीनलाई विश्वमा चिनाउने विभिन्न विशेष पहिचान 'आइकन' मध्ये ग्रेटवाल पनि एउटा हो। ग्रेटवाल चढ्न खासै समस्या छैन। हिमाल आरोहण गर्न अथवा समुन्द्रमा डुबुल्की मार्नलाई पो साहस चाहिन्छ। ग्रेटवालै चढ्न त के ठूलो कुरा भयो र! बेइजिङ आसपासमा गएर ग्रेटवाल चढ्नु काठमाडौँबाट नगरकोट अथवा चन्द्रागिरि गए जत्तिको मात्र हो। तै पनि माओ चतोङको भनाइलाई चिनियाँले अझै विशेष सूत्रका रुपमा लिन्छन्। फलस्वरुप ग्रेटवालको पर्यटकीय प्रवर्द्धन चाहिँ मज्जाले भएको छ।
बेइजिङ बसेर काम गर्न थालेको एक दशकमा बीसौँपटक ग्रेटवाल चढेको छु। माओ चतोङको भनाइ अनुसार मेरो पहिचान बहादुर गोरखालीबाट बीसौँपटक ग्रेटवाल चढ्ने 'बीस बाहदुर' भइसकेँ। ग्रेटवाल चढेर होइन ग्रेटवालमा नेपालको रञ्जना लिपि कुँदिएको देख्ता चाहिँ साँच्चै गर्विलो महसुस हुने रहेछ।
（चुयोङक्वान ग्रेटवालको प्रवेशद्वारमा रञ्जना लिपि）
बेइजिङबाट ग्रेटवाल चढ्ने सबैभन्दा लोकप्रिय स्थान हो पातालिङ। यसो गमेर ल्याउँदा म पातालिङ ग्रेटवालमा मात्र १७ पटक पुगेको रहेछु। त्यसैगरी चुयोङक्वान ग्रेटवालमा दुईपटक र मुथिआनयु ग्रेटवालमा एकपटक पुगेको रहेछु। म पुगेका यी तीन स्थानमध्ये सबैभन्दा सजिलो स्थान चाहिँ पातालिङ नै हो। विदेशी उच्चस्तरका पाहुनालाई चीनले यही ग्रेटवालको अवलोकन भ्रमण गराउने गर्दछ।
सन् २००४ मा पहिलोपटक मैले पातालिङ ग्रेटवालमा पाहिला राखेको थिएँ। सन् २००८ मा नेपालबाट युवा प्रतिनिधिमण्डलको चीन भ्रमण हुँदा हामी चुयोङक्वान ग्रेटवालमा पुगेका थियौँ। सन् २०१५ मा नेपालमा भूकम्प गएपछि सबैलाई प्रेरणा दिन खालको गीत 'हामी उठ्ने छौँ' को भिडियो छायाङ्कन गर्नका लागि मुथिआनयु ग्रेटवाल गएका थियौँ।
आजको आलेखमा भने चुयोङक्वान ग्रेटवाल र सो ग्रेटवालमा देखिएको नेवारी भाषाको 'रञ्जना लिपि' कसरी पुग्यो भन्ने बारेमा चर्चा गर्दैछु।
（चीनका लागि तत्कालीन नेपाली राजदूत लीलामणि पौड्याल रञ्जना लिपिको फोटो खिच्दै）
चुयोङक्वान ग्रेटवाल अन्यत्रको भन्दा निकै ठाडो छ। तर त्यहाँ चढ्दा लाग्ने थकाइभन्दा ग्रेटवालको सिरानमा पुगेपछिको आनन्द अन्यन्त्रको भन्दा अनुपम मानिन्छ। ग्रेटवालको सिरानबाट देखिने दृश्य, पुछारमा देखिने निलो ताल, वरिपरीका डाँडाको मनोहर सौन्दर्य आदि कारणले यसको छुट्टै मज्जा छ। बेइजिङबाट ग्रेटवाल चढ्नका लागि सबैभन्दा नजिकै पर्ने स्थान पनि हो यो। विदेशी उच्च स्तरका पाहुनालाई चाहिँ सामान्यतः त्यहाँ लगिदैन किनभने यो निकै ठाडो छ। उमेरका हिसाबले पनि बृद्धबृद्धाका लागि यो स्थान त्यति उपयुक्त पनि होइन।
हामी युवा प्रतिनिधिमण्डलमा सहभागी भएकाले होला सन् २००८ मा यो ग्रेटवालमा लगिएको थियो। पछि सन् २०१६ मे १३ तारिख शुक्रबार त्यस्तै अर्को नेपाली युवाहरुसँग म चुयोङक्वान ग्रेटवाल पुगेको थिएँ। नेपालबाट किशोर श्रेष्ठ (जनआस्था साप्ताहिकका प्रधान सम्पादक)को नेतृत्वमा पत्रकार साथीहरु बेइजिङ घुम्न आएका थिए। उक्त समूहमा अरुण बराल (हाल नेपाल खबरका सम्पादक), मात्रिका पौडेल (हाल नेपाल प्रेसका प्रधानसम्पादक), दाङका शरद अधिकारी, काठमाडौँकी शुभेच्छा बिन्दु, धादिङकी सरिता श्रेष्ठ, कपिलबस्तुका वसन्त गिरी, धरानका किशोर कार्की, नुवाकोटका दयानिधि भट्ट र बीरगंजका भूषण यादव थिए। सबै युवा उमेरका भएकाले चीनको आतिथ्य संस्थाले चुयोङक्वान ग्रेटवाल छनोट गरेको हुन सक्छ।
खासमा उक्त दिन बिहान म नेपाली पत्रकारहरुलाई भेट गर्नलाई बेइजिङस्थित हङकङ मकाउ सेन्टरको स्विस्टेल होटलमा सहकर्मी लक्ष्मी लम्सालसँग पुगेको थिएँ। त्यो दिन मेरो साप्ताहिक बिदा थियो। पत्रकार साथीहरुसँग भेटघाट गरेपछि उनीहरु ग्रेटवाल जाने तयारीमा जुटे। टोली नेता किशोर श्रेष्ठ ग्रेटवाल जाने मुडमा रहेनछन्। उनको ठाउँमा मलाई साथीहरुले लतारेर लगेका थिए।
（सन् २०१६ मा चुयोङक्वान ग्रेटवालमा पुगेका नेपाली पत्रकारको टोली）
चुयोङक्वान ग्रेटवालको ठाडो उक्कालो चढेर यताउता फोटो खिचेपछि म अलिक अगाडि झरेँ। सबै साथीहरु झरे तर मात्रिका पौडेल देखिएनन्। निकै ढिलो उनी खुट्टा खोच्याउँदै झरे। ओरालो झर्दा पौडेलजीले खुट्टा मर्काएछन्। भन्दै थिए 'ग्रेटवालमा खुट्टा मर्काउनु पनि एउटा सुनौलो अवसर हो। बाँचुन्जेल कहिल्यै नबिर्सने भइयो। ग्रेटवालमा खुट्टा मर्काएर सबभन्दा बहादुर काम गरियो।'
ग्रेटवालबाट झरेपछि बसमा चढेर अर्को गन्तव्य गृष्मप्रासाद (समर प्यालेस) जाने कार्यक्रम थियो। मात्रिकाजी बसबाट झर्नै सकेनन्। उनलाई एक्लै बसमा छोड्न मेरो मनले मानेन। अरु साथीहरु समर प्यालेस हेर्न गए। मात्रिकाजी र म चाहिँ बसमै गफिएर बस्यौँ।
दुईपटक चुयोङक्वान ग्रेटवाल पुग्दा पनि त्यहाँ रञ्जना लिपि कुँदिएको छ भन्ने मैले भेउ पाइँन। सन् २०१८ को अक्टोबरमा चीनका लागि तत्कालीन राजदूत लीलामणि पौड्यालसँग सहकर्मी लक्ष्मी लम्साल त्यही ठाउँमा पुगेर एउटा औपचारिक कार्कय्रममा सहभागी हुँदा रञ्जना लिपि भएको कुरा थाहा भएको हो। यस बारेमा लीलामणि पौड्यालसँग गम्भीर कुराकानी पनि भयो। चीनमा रञ्जना लिपि कहिले कसरी प्रवेश गर्यो भन्ने बारेमा खोज अनुसन्धान हुनुपर्ने र यसबाट दुई देशबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धको ऐतिहासिक एउटा जग पत्ता लाग्ने कुरामा हामीबीचमा सहमति पनि भयो।
（चुयोङक्वान ग्रेटवालको माथिल्लो भागबाट लिइएको फोटो）
नेपालबाट कहिले र कसरी रञ्जना लिपि चीनमा प्रवेश गर्यो भन्ने कुराको आधिकारिक इतिहास पाइँदैन। संभवतः सातौँ शताब्दीमा नेपालबाट रञ्जना लिपि चीन भित्रिएको हुन सक्छ। उक्त समयमा बेहुली बनेर नेपाली राजकुमारी भृकुटी तिब्बत जाँदा उनले थाङ्का बनाउने चित्रकारसँगै नेपाली कलाकारहरु पनि तिब्बत लगेकी थिइन् भन्ने कुरा उल्लेख छ। ती कलाकारहरुले तिब्बतमा रञ्जना लिपिलाई लोकप्रिय बनाएको हुन सक्छ।
सन् २००६ मा नेपाली पत्रकारहरुको टोलीमा सहभागी भएर तिब्बत भ्रमण गर्दा जताततै रञ्जना लिपि देखिएको थियो। खासमा बौद्ध गुम्बाका मानेहरुमा लेखिएका मन्त्र 'ओम मणि पद्मे हूँ' जहाँ पनि रञ्जना लिपिमै लेखेको देखिन्छ। सन् २०१७ मा चीनको पश्चिममा रहेको कान्सु प्रान्तको भ्रमण गर्दा त्यहाँ भएका बौद्ध गुम्बाहरुमा पनि रञ्जना लिपि भरपूर देखिएको थियो। सन् २०२१ मा छिङहाई प्रान्तका गुम्बाहरु हेर्दा नेपाली कलाकौशलसँगै रञ्जना लिपिको विस्तारले नेपाल पुगेको जस्तै अनुभूति दिएको थियो। बेइजिङको पश्चिमपट्टि रहेको पाताछु मन्दिरमा बुद्धको दाँतलाई संरक्षण गरिएको छ। त्यहाँ पनि रञ्जना लिपि छ।
उल्लिखित स्थानमा रञ्जना लिपि हुनु र ग्रेटवालमा रञ्जना लिपि हुनु चाहिँ अलिक फरक छ। किनभने बौद्धधर्म सम्बन्धी गुम्बाहरुमा मन्त्र लेख्नका लागि रञ्जना लिपिको प्रयोग एउटा अनिवार्य तत्व जस्तो बनेको छ। तर ग्रेटवालमा नै रञ्जना लिपि देखिने कुरा चाहिँ नेपाल र चीनबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धमा निकै महत्वपूर्ण खुड्किलो हुन सक्छ। किनभने ग्रेटवालमा कुँदिएका रञ्जना लिपिसँग नेपाली महान् कलाकार अरनिकोको सम्बन्ध जोडिएको छ।
（चुयोङक्वान ग्रेटवाल क्षेत्रको रमणीय ताल）
बेइजिङ लगायतका चीनका मुख्य भूमिमा भने १३ औँ शताब्दीमा अरनिकोले रञ्जना लिपि ल्याएका हुन्। अरनिकोले बनाएको श्वेत चैत्य अगाडिको महाविहारका ठाउँ ठाउँमा रञ्जना लिपिमा 'ओम मणि पद्मे हूँ' लेखिएको देखिन्छ। महाविहारको सिलिङमा त निला अक्षरमा टल्किएका रञ्जना लिपि आकाशमा तारा चम्किरहे जस्तो देखिन्छन्।
अरनिकोको जन्म सन् १२४३ मा भएको थियो। उनको जन्मस्थान पाटनमा भएको मानिन्छ। उनी सन् १२६० मा नेपालबाट तिब्बत गए। अनि सन् १२६४ मा तत्कालीन चिनियाँ सम्राट कुब्लाई खाँलाई भेट्ने राजधानी बेइजिङको उत्तरी क्षेत्रमा पुगे जुन हालको भित्री मङ्गोलिया प्रान्तमा पर्छ। सन् १२७१ मा सुरु गरेर १२७९ मा बेइजिङमा उनले श्वेत चैत्यको निर्माण गरे।
अरनिकोका छोराहरु पनि मूर्तिकला तथा चित्रकलामा निपुण थिएँ। उनले आफ्नो सीप चिनियाँ शिष्यलाई पनि बाँडेका थिए। अरनिकोको मृत्यु सन् १३०६ मा बेइजिङमै भयो। उनको मृत्यु भएको लगभग ४० वर्षपछि सन् १३४५ मा चुयोङक्वाङ ग्रेटवालको प्रवेशद्वार निर्माण भएको जहाँ रञ्जना लिपि कुँदिएको छ।
यो प्रवेशद्वारको शैली, यसका कलाकृति र यसको स्वरुप बेइजिङको श्वेत चैत्यमा भएका कलाकृतिसँग धेरै मिल्दोजुल्दो छ। त्यसकारण अरनिकोले यो चुयोङक्वान प्रवेशद्वारको डिजाइन तयार बनाएका हुन सक्छन्। अथवा, अरनिकोका छोरा र उनका शिष्यले बनाएका पनि हुनसक्छन्। जे भए पनि ग्रेटवालको विशाल चुयोङक्वान प्रवेशद्वारमा अङ्कित नेपाली कलाकृतिसँग अरनिकोको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ।
चुयोङक्वान ग्रेटवालमा भएको कला र रञ्जना लिपिका बारेमा सत्यमोहन जोशीद्वारा सिर्जित 'कलाकार अरनिको' कृतिमा तथ्यगत विश्लेषण सहित उल्लेख छ। यो कृति वि. सं. २०४४ सालमा प्रकाशन भएको हो।
सत्यमोहन जोशीको कृति 'कलाकार अरनिको' को पृष्ठ ११ र १२ मा ग्रेटवालमा रञ्जना लिपि र नेपाली शैलीका कला कुँदिएको बारेमा निम्नानुसारको विश्लेषण उल्लेख छ।
कलाकार अरनिकोको कला परम्परा र कला शैलीद्वारा विकसित नेपाल र चीनको मैत्री र सांस्कृतिक सम्बन्धको सम्वर्द्धनमा अर्को एउटा जीवित उदाहरण पनि छ। त्यो हो बेइजिङबाट विश्वप्रसिद्ध विशाल पर्खाल (ग्रेटवाल) हेर्न जाने बाटोमा पातालिङ डाँडाको फेदीमा ग्रेटवालनेर पुग्न लाग्दा चुयोङक्वानमा देखा पर्ने युनथाइको प्रवेशद्वार। प्रस्तरद्वारा निर्मित यो विशाल प्रवेशद्वारमा चारपाँचजना घोडचढीहरु मजासँग ओहोरदोहोर गर्न सक्छन्। यस प्रवेशद्वारको उपल्लो मण्डपमा तीनवटा श्वेत चैत्यहरु पनि थिए भन्ने कथन छ र उहिले यस ठाउँको नाम नै 'चौबाटोको श्वेतचैत्य' रहेको थियो।
（चुयोङक्वान ग्रेटवाल प्रवेशद्वारमा अङ्कित कलाकृतिहरु）
यस प्रस्तरद्वारको निर्माणकाल सन् १३४५ मानिएको छ। साल मिति अनुसार यसको निर्माण अरनिकोको मृत्यु सन् १३०६ पश्चात भएको देखिन्छ। तर यसको नक्सा र ढाँचा अरनिकोबाटै भएको हुनसक्छ अथवा उनले आफ्नो कालमा यसको निर्माण कार्य पूरा गर्न नभ्याएको पनि हुन सक्छ। यसलाई उनका नाम चलेका चेला ल्युयुआन अथवा उनका एकसेएक कला प्रवीण छोराहरुले चाहिँ अवश्यमेव डिजाइन गरी बनाएको हुनुपर्छ। किनभने यो प्रस्तरद्वारको अग्र भागको तोरण हुबहू नेपाली परम्परा र नेपाली शैलीमा बनिएको छ। यसलाई जुनसकै नेपाली आँखाले पनि देख्ने बित्तिकै नेपाली शैलीमा निर्मित भनेर पहिल्याउन सक्छ।
यस प्रस्तरद्वारको गुमौज आकारको तोरणमा सिरानको मध्य भागमा पखेटा भएको गरुडको मूर्ति छ। यसका दायाँबायाँ नागकन्या र मकरका मूर्तिहरु छन्। तोरणसँगै जोडिएका तल्ला भागमा दायाँबायाँ हात्ती र विश्व बज्रमण्डलहरु छन्। भित्री भागका भित्तामा रञ्जना लिपिमा संस्कृतमा कुँदिएका सिताती पत्रोष्णीय धारणी (बौद्ध सूत्र)हरु छन्। यिनीहरुको रुपान्तर चिनियाँ, मंगोलियाली, तिब्बती, उइगुर, सिस्या भाषाका लिपिमा पनि कुँदिएको छ। फेरि भित्री भागका सिलिङ र भित्तामा कुँदिएका नेपाली र चिनियाँ शैलीका पञ्चबुद्ध र चतुर महाराजका प्रस्तर मूर्तिहरु पनि छन्।
बेइजिङको केन्द्रभागदेखि लगभग ६० किलोमिटरको दुरीमा रहेको चुयोङक्वान ग्रेटवालमा झण्डै साडे ९ मिटर उचाइको प्रवेशद्वार रहेको छ। ढुङ्गाबाट निर्मित प्रवेश द्वारका भित्ताहरूमा बुद्धमूर्ति र सूत्रहरू कुँदिएका छन्। चरा, ड्रागन, ह्वेल, कुमार किशोर, जनावर, अजङ्गको हात्ती लगायत कुँदिएको चित्रले उक्त प्रवेशद्वारले ऐतिहासिक कलालाई भण्डारण गरेको छ। अझ यसले नेपाली कलालाई पनि समेटेको छ।
चुयोङक्वान ग्रेटवालको प्रवेशद्वारमा कुँदिएका तस्बिर र लिपिहरूले तत्कालीन राजाहरूको आध्यात्मिक जीवनशैलीलाई पनि झल्काउँछ। उक्त क्षेत्रमा त्यतिबेला विश्वको सबैभन्दा पूरानो र सबैभन्दा ठूलो टावर थियो। कुब्लाइ खाँले स्थापना गरेको युआन राजवंश कालमा बाटोमा यस्तो टावर बनाइएको थियो जसले सर्वसाधारणले कल्याणका खातिर बुद्धको पूजा गर्न सकून् भन्ने मान्यता थियो रे।
धन्य हुन् अरनिको जसले नेपाली कला शैलीलाई चीनमा व्यापक बनाए। अनि उनका छोरा र शिष्यले अरनिकोको कलालाई ग्रेटवालमा सदाका लागि जिबित बनाए। विश्व सम्पदा सूचिमा अङ्कित ग्रेटवाल चीनको पहिचान हो। त्यो पहिचानभित्र अलिअलि नेपालीपन पनि मिसिएको छ।
