------------अजय अलौकिक

हिजोआज दसैँमा चंगा कति उडाउँछन्, क्यारे! खोइ, परदेशी जीवन, दसैँमा घर नपुगेको धेरै भइसक्यो, त्यसमाथि अहिले महामारीको अवस्थामा आवतजावत सहज छैन। सस्तो या सुपथ मूल्यमा टिकट पनि पाइन्न।

पहिले सपरिवारलाई पुग्ने मूल्यले एउटाा टिकट नि आउँदैन। यो स्थिति कहिलेसम्म हो? युक्रेन रुस युद्धले अभाव त अझै बल्झिने देखिन्छ। कुरा ग¥यो कुरा कै टेन्सन! मनलाई चंगा बनाऔँ। जति हलुको मन त्यति सहज हुनेछ जीवन।

आहा, चंगा। दसैँमा ठूलाबडाबाट टीका र आशिष थाप्ने, भोजभतेर, पिङमा मच्चिने, खेल्नेबाहेक सबैभन्दा रमणीय त चंगा उडाउने नै हुन्थ्यो। वर्षभरिकै सबैभन्दा सुन्दर मौसम, यस शरदीय ऋतुमा चंगा उडाउने अनि अर्काको चंगा चेट गर्दा पाइने खुसी बयान गरी नसक्नु छ।

यसैको मेसोमा धागोमा माझा लगाउने, रंगीचंगी चंगा उडाउने, लटाइँ बेर्दै फुइँ लगाउने, चंगा थाकथुक पार्ने ती रमाइला पलहरू ‘भर्चुअल’ दुनियाँमा रमाउने आजका बालबच्चा अनि युवालाई के थाहा। झन् तीन हजार वर्षभन्दा लामो इतिहास बोकेको चंगाबारे त धेरैलाई थाहा हुने कुरै छैन।

चंगाको इतिहास

हामीले चंगा भन्ने वस्तुलाई चिनियाँहरू फङछङ भन्छन्। यो चिनियाँ कलाले फङछङको नाम पाउनुअघिसम्म यसले विभिन्न नाम र आकार धारण गर्नुका साथै यसको निर्माणमा विभिन्न सामग्रीको प्रयोग हुँदै आएको थियो। भनिन्छ, इसा पूर्व ४७६-२२१ को अवधि अर्थात् युद्धग्रस्त चीनको समयमा शानतोङ, वइफाङ निवासी मो दी (इसा पूर्व ४६८-३७६) नामका एक प्रसिद्ध दार्शनिकले सर्वप्रथम चंगा बनाएका थिए। त्यस कलालाई उनले आफ्ना चेला लू पानलाई सिकाए र उनले रेशम, बाँस तथा मसिना सिन्काबाट यूआन नामक चराको आकारमा चंगा बनाएका थिए।

इसापूर्व २०६ देखि सन् २२० पछि अर्थात् हान वंशपछि चंगा बनाउन कागज प्रयोग हुन थाल्यो। यस बेला चंगालाई च युआन भनिन्थ्यो। चिनियाँ भाषामा च भनेको कागज र युआन चराको आकारमा भएकोले युआन जोडिएको हो।

त्यसपछि सन् ९०७ देखि ९६० को ताका चंगामा सिट्टीसमेत राखेर उडाउने प्रचलन सुरु भयो। सिट्टीमा हावाको दबावबाट उत्पन्न भएको धुन कुछङ बाजाको धुनझैँ सुनिने भएपछि त्यसबेलादेखि नै चंगालाई फङछङ भन्न थालिएको भनिन्छ। चिनियाँ भाषामा फङ भनेको हावा हो।

यसरी आज हामीले उडाउने चंगाको विकासका साथै नामकरण भएको थियो। आज पनि कतिपय ठाउँमा चंगामा रेशमको धागोले गाँठो बाँधेर सिट्टी राख्ने गरिन्छ जसबाट आकाशमा चंगा उडेसँगै मधुर धुन बजेको सुन्न पाइन्छ।

यो चिनियाँ आविष्कार चंगा बुद्ध धर्म प्रचार-प्रसारको क्रममा चीनबाट कोरिया, जापान, मलेसिया, इन्डोनेसिया तथा भारतसम्म फैलिएको मानिन्छ। त्यसै गरी रेशम मार्गको माध्यमबाट अरब, उत्तरी अफ्रिका र पोर्टुगिजको मातहतमा रहेका क्षेत्र बेलायत (इस्ट इन्डिया कम्पनी) तथा डचबाट युरोपसम्म फैलिएको बताइन्छ।

केही इतिहासविद्को भनाइअनुसार, मंगोलियाली राजा चंगेज खानले आफ्नो साम्राज्य विस्तारको क्रममा केन्द्रीय युरोप तथा एसियासम्म चंगालाई पुर्याएका हुन्। त्यसैगरी, मार्को पोलोले चीनबाट युरोप फर्कदा चंगा लिएर गएको पनि भनिन्छ।

चीनको यो हस्तकला विश्वका लागि एक अनुपम उपहार हो। यो चंगा चीनको सम्झना र कोसेलीको रूपमा पर्यटकले अत्यधिक खरिद हुने वस्तुमा पनि पर्छ।

उहिले चंगाको प्रयोग

उहिले चंगालाई सैन्य सामग्रीको रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो। ऐतिहासिक दस्तावेजअनुसार ती चंगा आकारमा धेरै ठूला पनि हुन्थे र मानिसहरूलाई बोक्ने खालका समेत हुन्थे। जसबाट दुश्मन सेनाका गतिविधि नियाल्ने गरिन्थ्यो। त्यसबेला शत्रु सेना बीचमा विभिन्न पर्चा फ्याँक्न पनि चंगा प्रयोग गरिन्थ्यो। प्राचीनकालमा सेनासँग जोडिएका चंगाका किस्सा धेरै छन्।

यी घटनालाई केलाउँदा यो चंगा हिजोआजको ड्रोनको पुर्खाजस्तो पो देखिन्छ। साथै एक बेलायती प्रसिद्ध वैज्ञानिक डा. निदामले आफ्नो ‘चीनको विज्ञान र प्रविधिको इतिहास’ शीर्षकको पुस्तकमा चंगालाई एक प्रमुख वैज्ञानिक अन्वेषणको रूपमा चर्चा गरेका छन्।

वैज्ञानिक आविष्कार मानिने ड्रोनको पुर्खा देखिने चंगालाई अन्धविश्वाससँग पनि जोडिएको छ।

चंगा र विश्वास

छिङ वंशकाल (१६४४-१९११) मा चंगा उडाएर छोड्नु भनेको आफ्नो दुर्भाग्य तथा रोग व्याधीलाई धपाउनु हो। साथै यदि कसैले सो छोडेको (चेट भएको) चंगा टिपेमा त्यस व्यक्तिलाई दुर्भाग्यले पछ्याउँछ भन्ने पनि गरिन्छ। यो कुरालाई आज मनन गर्दा बिरामी मानिसलाई स्वच्छ हावा तथा बाह्य गतिविधिमा भिजाउन पुराना पुस्ताले यस्तो भनिएको हो कि!

यता नेपालमा हामी चंगा मनोरञ्जनका लागि उडाउँछौँ र अरूको चंगालाई चेट गर्ने र थाकथुक लिने भनेको चंगा उडाउने कौशल भएको मानिन्छ। तर चीनमा जस्तै कोरियामा पनि त्यस्तै परम्परा छ कि केटाले चंगामा आफ्नो नाम र जन्म मिति लेखी उडाउने र पछि धागो काटिदिने चलन छ। यसरी नराम्रा कुरा जति त्यस काटिएको चंगाले लैजाओस् भन्ने धारणा रहेको छ।

त्यस्तै थाइल्यान्डमा देवताको प्रार्थना स्वरूप चंगा उडाउने चलन छ। त्यसैगरी चीनमा पितृको सम्झनामा मनाइने छिङमिङ पर्वको समयमा आफ्नो पूर्वजसम्म सन्देश पुग्छ भन्ने विश्वासमा चंगा उडाइन्छ। जापानमा भने बाल दिवसको अवसरमा इच्छा र साहसको प्रतीकका रूपमा विण्डसक अर्थात् मोजा या सिलिन्डरको आकार या कार्प माछाको आकारमा चंगा उडाउने चलन छ।

हाल चीनमा बालबच्चाभन्दा वयस्क र प्रौढले एक सोखिन खेलको रूपमा चंगा उडाउने गरेको देखिन्छ। चिनियाँहरू माझ चंगा उडाउनु भनेको पूर्ण रूपमा समय बिताउने सोखिन खेल हो साथै एक लोकप्रिय गतिविधि पनि हो।

अप्रिल र मेमा चीनका विभिन्न सहरमा चंगा महोत्सव आयोजना गरिन्छ।

चंगा महोत्सव

चीनको शान्तोङ प्रान्तको वइफाङ सहरको अन्तर्राष्ट्रिय चंगा महोत्सव विश्वकै एक प्रसिद्ध महोत्सव हो साथै चंगाप्रेमीका लागि उचित गन्तव्यस्थल पनि बनेको छ। यहाँ हरेक वर्षको अप्रिलमा चंगा महोत्सव आयोजना हुँदै आएको छ।

वार्षिक रूपमा आयोजना हुने चंगा महोत्सवमा सयौँको संख्यामा देशीविदेशी चंगाप्रेमी सहभागी हुनुका साथै प्रतिस्पर्धासमेत गर्ने गर्छन्।

यो वइफाङ सहरले चंगाको इतिहास र परम्परामात्र बोकेको छैन, यहाँको चंगा बनाउने शैली पनि प्रसिद्ध छ। यहाँको चंगा रंगीन र कलात्मक हुने चंगाप्रेमी र पारखीको भनाइ छ। वइफाङबाहेक बेइजिङ, थ्येनचिङ र च्याङसुका चंगा पनि उत्कृष्ट मानिन्छन्।

चंगा र वसन्त

चीनभरि विशेषत वसन्त ऋतु (अप्रिल-मे) मा चंगा महोत्सव हुने भए तापनि बाह्र मासै चंगा उडाएको देखिन्छ। ग्रीष्म तथा शरदको सन्ध्याकालीन आकाशमा झिलीमिली ताराझैँ लाग्ने चंगा देखिन्छ भने हिउँदमा पनि बूढापाका घामको मधुरो किरणमा बाक्लो लुगा, टोपी र पञ्जा लगाएर पार्कमा चंगा उडाउँदै गरेको देख्न सकिन्छ। तर वसन्तको रौनक बेग्लै हुने गर्छ।

करिब चारपाँच महिना कठ्यांग्रिने बेइजिङ अप्रिल महिनामा आएर तङ्ग्रिन थालेको हुन्छ। चिसो स्याँठ क्रमशः न्यानो हावा बन्दै जान्छ। त्यसपछि उद्यानमा मानिसको भीड बढ्न थाल्छ। विभिन्न खालका रमिता र रमितेसँगै चंगा उडाउने चंगाप्रेमी पनि देखिन थाल्छन्।

यस अवधिमा साँझ, बिहान चंगा उडिरहेको देख्न सकिन्छ। कहिले कुनै चरा कावा खाइरहेको भान हुन्छ त रात्रि आकाशमा बत्ती या रिफ्लेक्टर राखिएको चंगा टाढाबाट हेर्दा तारा या कुनै हवाईजहाजजस्तो लाग्छ। त्यस्तै विभिन्न आकारका चंगा साथै धागोमा पनि विभिन्न झिलीमिली खाले र प्रकाश फाल्ने चीज जोडिएको हुन्छ र रात्रि आकाश नै झिलीमिली देखिन्छ।

यसरी वसन्तको आकाशमा उडिरहेका चंगा देख्दा करिब पाँच महिनादेखि निस्सासिएका मन आकाशमा उडेझैँ लाग्छ।

चंगा र दसैँ

घरदेशमा चंगा उडाउन भने शारदीय ऋतु विशेषतः दसैँको बिदा नै कुर्नुपर्छ। तर ‘भर्चुअल’ दुनियाँको तीव्र विकासले यो रमाइलो खेल ओझेलमा परेको छ। त्यसमाथि गाउँ, सहरमा चंगा उडाउने मनको घर होचो अनि चंगाबाहेकका अरू कोठे खेलमा रुचि हुनेका घर अग्ला-अग्ला भएका छन्।

यसबाहेक चंगा बाल्यकालको सम्झना दिलाउने बाल खेलमात्रै पनि होइन, जुन चीन तथा विश्वका विभिन्न क्षेत्रमा हुने महोत्सव र प्रतियोगिताले पनि पुष्टि गर्छ। चंगा चिनियाँ हस्तकला पनि हो साथै अजिब-अजिब आकार-प्रकारका चंगा उडाउन सीप र कौशलको पनि आवश्यक्ता पर्छ। यसर्थ चंगा बनाउने मात्र होइन, चंगा उडाउने पनि एक कला हो। त्यसमाथि चंगाको आकार अर्को आकर्षणको केन्द्र हो।

चंगाको आकार

चंगा बनाउने शिल्पकारले विभिन्न जनावर, चराचुरुंगी, कीरा, प्राचीन कथावस्तुका पात्र, चर्चित उपन्यासका पात्र र त्यसैगरी सुन्दर र आकर्षक देखिने कुनै पनि वस्तुका आकारमा चंगा बनाएको देखिन्छ।

हालको प्रविधि अभ्यस्त संसारमा कागज, रेशम, प्लास्टिक र धागोबाट मात्र नभई पेँच किल्ला र नट कस्नुपर्ने तथा फोल्डिङ गर्न मिल्ने चंगा पनि छन्। पहिले सैन्य प्रयोजनको समयमा मानिस नै बोक्न मिल्ने चंगा निर्माण गरिएको भन्ने हिसाबले यो अनौठो भने लाग्दैन।

अनौठा र अजिब देखिने आकारका चंगाबाहेक चीन र विश्वका चंगाप्रेमीहरूले यस्ता विभिन्न आकारप्रकारका चंगा उडाउँदै संसारलाई अचम्भित पनि बनाएका छन्।

लामो पुच्छरसहितको ड्रागनझैँ चंगा, चंगामाथि आठ-दश वटा चंगा, रेलगाडीझैँ लाग्ने लामो चंगा, यस्ता चंगा बनाउनमात्रै होइन उडाउनलाई पनि सीप चाहिन्छ।

चंगा र मन

जेजस्ता आकारका भए तापनि चिनियाँ आकाशमा चंगा उडिरहेको देख्दा मन तुरुन्तै उडेर घरदेश पुग्ने गर्छ। दसैँमा देखिने चंगाले मन गह्रुँगो बनाइदिन्छ र घरपरिवारको सम्झनाले मन चंगाझैँ चेट बन्छ।

(हिमालप्रेसमा शुक्रबार, असोज १४, २०७९ मा प्रकाशित)