नेपालका हिमाली जिल्लामा पाइने बहुमूल्य जडिबुटी यार्सागुम्बा मुगाली नागरिकको जीविकोपार्जन गर्ने मुख्य स्रोत रहेको छ। जिल्लाका सोरु, मुगुम कार्मारोङ्ग गाउँपालिकाका साथै छायाँनाथ रारा नगरपालिकाका स्थानीयले यार्सागुम्बा संकलन गरी बिक्री गरेर वर्षेनि करोडौं रुपैयाँ भित्र्याउने गरेको कारोबार अनलाइनले लेखेको छ।

देशभर आर्थिक मन्दी भइरहँदा मुगालहरुले भने गाँउ गाउँमा करोडौंको जडिबुटीको कारोबार भइरहेको छ। गत जेठ ५ गते मुगुका दुई दर्जन भन्दा बढी पाटनमा पाइने यार्सा संकलनका लागि मुगुम कार्मारोङ्ग गाउँपालिकाले प्रवेश अनुमति खुला गरेको थियो।

यस वर्ष पाटन तथा हिमालमा यार्सा टिप्न जिल्लाका स्थानीयका साथै दैलेख, जाजरकोट, जुम्ला, डोल्पा, कालीकोट, हुम्ला, मनाङ, मुस्ताङ, बाजुराबाट पनि संकलकहरु आएको यार्सा संकलन च्यावा लामाले बताउनुभयो। लामाका अनुसार वर्षाको समय भएकाले पानी र हिउँका कारण यार्सा पाइएको थिएन्। असार ५ गते पछि मौसममा सुधार आएकाले पर्याप्त यार्सा पाइएको उहाँले बताउनुभयो।

छायाँनाथ रारा नगरपालिका–१२ लुम्सका कम्बर ऐडीले यार्सा टिप्न पाटन गएका भाइबुहारीले मात्र २५ दिनमा यार्सा बेचेर साढे चार लाख आम्दानी गरेका बताउनुभयो। गाउँभरिका यार्सा टिप्न जाने प्रत्येकले दुई लाख बढी आम्दानी गरेका भन्दै यस वर्ष लुम्स गाउँमा मात्रै ३० देखि ५० लाखसम्म रकम भित्रिएको उहाँले अनुमान गर्नुभयो।

वडा नं १२ शोभा गाउँका स्थानीय गणेशबहादुर सावतका अनुसार यार्सा बेचेर गाउँमा एक करोड भन्दा बढी आम्दानी भएको छ। उहाँका अनुसार मुगालीहरु वर्षभरि खान र वार्षिक आवश्यकताका लागि खर्चको जोहो एक महिना यार्सा टिपेर बेचेको पैसाबाट गर्दै आएका छन्। व्यापार, खेतीपाती र नोकरीभन्दा महिना दिनभित्र यार्सा टिपेर बढी आम्दानी हुने भएकाले यस मौसममा यहाँका स्थानीय अन्य काम छोडेर यार्सा टिप्न पाटनहरुमा पुग्ने गर्दछन्।

यार्सा व्यापारी पाटनमै पुगेर यार्सा संकलकसँग खरिद गर्ने भएकाले संकलकलाई बजारको समस्या हुँदैन। पाटनमै टिप्ने उतै बेच्ने पैसामात्र घर ल्याउने गर्दछन्। पाटनमा यार्सा व्यापारीले खाल्वा (ठूलो, राम्रो) यार्सालाई प्रतिबुटी आठ सय र मध्यमलाई प्रतिबुटी चार सय ५० रुपैयाँसम्म दिएका सावतले बताउनुभयो।

उहाँका अनुसार खाल्वा यार्सा एक केजी पुग्न तीन हजार दुई सय बुटी र मध्यम यार्सा एक केजी पुग्न चार हजारदेखि ४२ सय बुटी आवश्यक पर्दछ। यार्सा बेचेर मुगुम कार्मारोङ्ग गाउँपालिकाका सबै बस्ती तथा छायाँनाथ रारा नगरपालिकाका केही बस्तीमा सबैभन्दा बढी रकम भित्रिएको यार्सा संकलक बताउनुहुन्छ। त्यस्तै, मह गाउँमा मात्रै चार करोडभन्दा बढी रकम भित्रिएको स्थानीय बताउँछन्।

माग्री, पाँपु, छाइल, चिमात, दाउरा, सेरोग, कार्ति, किम्री, डोल्फु, पुअ, मुगु, ताखा, खारी गाउँमा ५० लाखदेखि एक करोडसम्म रकम भित्रिएको मुगु गाउँका स्थानीय छोर्तेन लामाले जानकारी दिनुभयो। उहाँका अनुसार मुगु गाउँमा मात्रै तीन करोडभन्दा बढी रकम भित्रिएको छ। नगरपालिका भित्रका तल्लेख, झाकोट, बालचौर, रोवा, सोभा, लुम्स, घटटलेख, जिउला, र्‍याङ्गच्याकाटी, थार्प, लुम, बाम, तिर्प, लह, लापुँ गाउँका स्थानीय पनि यार्सा बेचेर मनग्य आम्दानी गरेका छन्।

मुगुम कार्मारोङ्गस्थित पुअ गाउँका छेवाङ्ग लामाका छोरा बुहारीसहित चार जनाले यार्सा बेचेर २१ लाख कमाएका छन्। यो सिजनमा एक करोड भन्दा बढी रकम यार्सा बेचेर गाउँमा भित्र्याएको उहाँले जानकारी दिनुभयो। ‘हिमालको हिरा टिप्न सोचेजस्तो सजिलो कहाँ छ र?’ मह गाउँका राप्के तामाङले भन्नुभयो, ‘हिउँ/पानीसँग खेल्नुपर्ने, चिसोबाट बेचेर भोक, प्यासको पर्वाह नगरी अग्लाअग्ला हिमाल र पाटनहरुमा यार्सा खोज्दै चहार्नुपर्ने हुन्छ।

पाटनमा बिरामी भए मर्नुबाहेक विकल्प रहँदैन। यति सहेर यार्सा पाए पनि कहाँ सुख छ र पाटनमा यार्सा लुटेराहरु बन्दुकसहित पुगेका हुन्छन् तिनीहरुबाट बेचेर यार्सा बिक्री गर्नु र पैसा बोकेर सुरक्षित साथ घर पुग्नु भनेको एउटा ठूलै युद्ध जिते जस्तै हो।’

मुगुका माजिङ थान, ठूलो कोइकी, सानो कोइकी, छापाखोला, टाँके, रिमाड, हङदङ खोला, च्यार्कुलेख, छुमुरु, छुङडुङ, भावर खोला, असी पाटन, नयाँ वन, टाङवाक, झोवा लेख, वाङरी रमाना, धोवार खोला, च्याङजी लगाएर दुई दर्जनभन्दा बढी पाटनहरुमा यार्सागुम्बा पाइन्छ।

प्रत्येक वर्ष यार्सा टिप्न जाँदा हिउँ पहिरामा परेर, लेक लागेर र अन्य बिमारी भएर, लुटेरा संकलकबीच झडप हुँदा ज्यानसम्म गुमाउनुपर्ने अवस्था आउने तामाङले बताए। यस वर्ष मात्रै पाटनमा हिउँपहिरो परेर, नदीमा खसेर र बिरामी परेर पाँच जनाको मृत्यु भएको गाउँपालिकाले जनाएको छ।

यार्सा टिप्न पाटन जाने सँग बाट प्रवेश शुल्क बापत गाउँपालिकाले ४५ लाखसम्म राजस्व उठ्ने गरेको मुगुम कार्मारोङ्ग गाउँपालिकाका प्रमुख प्रशसकीय अधिकृत सुवासचन्द्र रावलले बताउनुभयो। वर्सेनि पाटनहरुमा कोही न कोही यार्सा संकलनको मृत्यु हुने गरेकाले यस वर्षदेखि मृतकका परिवारका भरण पोषणमा सहयोग गर्ने उद्देश्यले पालिकाले प्रवेश बापत उठ्ने शुल्कबाट यार्सा संकलकको पाँच लाख बराबरको ‘यार्सा दुर्घटना बीमा’ गरिदिएको समेत रावलले बताउनुभयो।