पछिल्लो १० वर्षमा नेपालमा कृषि खेती गरिएको जमिन तीन लाख सात हजार २२९ हेक्टर घटेको छ। तर, कृषक परिवार संख्या भने दुई लाख ९९ हजार ६९६ ले बढेको कारोबार अनलाइनले लेखेको छ।

राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयले सार्वजनिक गरेको राष्ट्रिय कृषि गणना २०७८ को नतिजाअनुसार कृषि खेती गरेको जमिन घटेका बेला परिवार संख्या उल्टै बढेको देखिएको हो। नेपालमा कृषि गरिएको जमिन २२ लाख १८ हजार ४१० हेक्टरमा झरेको छ। २०६८ को कृषि गणनाले २५ लाख २५ हजार ६३९ हेक्टर जमिनमा खेती गरिएको देखाएको थियो। पछिल्लो १० वर्षमा खेती गरिएको जमिन ३ लाख ७ हजार २२९ हेक्टर कम हो।

यस्तै, २०६८ को तथ्यांकमा कृषिमा संलग्न परिवारको संख्या ३८ लाख ३१ हजार ९३ थियो। २०७८ मा यो संख्या ४१ लाख ३० हजार ७८९ पुगेको छ। पछिल्लो १० वर्षमा कृषि पेसामा थप २ लाख ९९ हजार ६९६ परिवार जोडिएका छन्।

यो कृषि गणनाअनुसार देशभरका जम्मा घर–परिवारमध्ये ६२ प्रतिशत परिवार कृषि पेसामा रहेको पाइएको छ। अघिल्लो कृषि गणनाले कृषक परिवार ७१ प्रतिशत देखाएको थियो। यो गणनाले कृषक परिवारअन्तर्गत जम्मा कित्ता संख्या १ करोड १५ लाख ८३ हजार ९५० र प्रतिकृषक परिवार कित्ता संख्या २.८ देखाएको छ। अघिल्लो कृषि गणना २०६८ मा यो संख्या क्रमशः १ करोड २० लाख ९६ हजार ४१७ र ३.२ थियो।

सरकारले २०१८ सालदेखि हरेक दश–दश वर्षमा कृषि गणना गर्दै आएको छ। २०७८ चैत १ देखि ७७ वटै जिल्लामा कृषि गणना कार्यालय स्थापना गरिएको थियो। यी कार्यालयले २०७९ वैशाख ६ देखि जेठ १९ सम्म कृषि गणनाको स्थलगत तथ्यांक संकलन गरेका थिए। यो सातौं राष्ट्रिय कृषि गणना हो।

तीनै तहका सरकारलाई चाहिने कृषिसम्बन्धी तथ्यांक उपलब्ध गराउने उद्देश्यले ‘कृषि गणनाको सार, कृषि योजनाको पूर्वाधार’ मूल नाराका साथ कृषि गणना भएको हो। राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयका प्रमुख तोयम रायाका अनुसार विगतमा जिल्ला स्तरसम्मका कृषि तथ्यांकमात्र प्रकाशन हुन्थ्यो। यसपटक ७५३ वटै पालिकासम्मका कृषि तथ्यांक संकलन गरी प्रकाशन गरिएको हो।

वैज्ञानिक विधिबाट ३ लाख ३० हजार १ सय १२ कृषक परिवार छनोट गरी प्रश्नावलीमार्फत कृषि तथा पशुपन्छी सम्बन्धी विस्तृत विवरण लिइएको थियो। यसका लागि ५ हजार एक सय ५० गणक, १ हजार ३ सय ५० सुपरिवेक्षक तथा ७७ कृषि गणना अधिकृतसहित करिब ७ हजार २ सय कर्मचारी प्रत्यक्ष र परोक्ष रुपमा परिचालित भएको प्रमुख रायाले जानकारी दिनुभयो। उहाँका अनुसार तथ्यांक संकलनमा मूलतः कागजी प्रश्नावली प्रयोग गरिएको थियो भने काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुरमा प्रविधिमा आधारित ट्याब्लेटको प्रयोग गरी तथ्यांक संकलन गरिएको थियो।

कृषि गणनामा मूलतः संरचनागत तथ्यांक जस्तै– स्थायी र अस्थायी बाली लगाएको जग्गाको क्षेत्रफल, कित्ता संख्या, जग्गाको उपभोग (स्वामित्व) एवं उपयोग, सिँचाइको अवस्था, कृषि औजार र सामग्रीको प्रयोग, उमेर र जातअनुसार विभिन्न पशुपन्छीको संख्या, गैरआवासीय भवनको प्रयोग, कृषि कामदारसम्बन्धी विवरण, माछापालन, च्याउखेती, मौरीपालन, पुष्प खेतीजस्ता सहायक कृषि क्रियाकलाप सम्बन्धी विवरणलाई समेटिएको छ।

यसरी नै समयानुकूल विषयवस्तु कृषि ऋण, बीमा र अनुदानको अवस्था, कृषिमा वातावरणीय पक्ष, खाद्यान्नको पर्याप्तता, कृषि बजारसम्मको पहुँच आदिजस्ता विषयसमेत समेटेर तथ्यांक संकलन गरिएको छ। यो कृषि गणनाअनुसार कृषक परिवारले १२ लाख ९ हजार २६५.५ हेक्टर जग्गामा सिँचाइ सुविधा पाएका छन्। यी कृषक परिवारअन्तर्गतको जम्मा जग्गामध्ये ५४.५ प्रतिशतमा सिँचाइ सुविधा उपयोग भएको छ। तर, अघिल्लो कृषि गणना २०६८ मा सिँचाइ सुविधा उपयोग भएको जग्गाको क्षेत्रफल ५२ प्रतिशतमात्र थियो। यसरी नै यो गणनाका अनुसार सिँचाइ सुविधा लिएका कृषक परिवार ७० प्रतिशत हुन आएको देखिन्छ भने अघिल्लो कृषि गणनामा यो ६५ प्रतिशत थियो।

कृषि गणना २०७८ अनुसार धान बाली लागेको क्षेत्रफल १२ लाख १६ हजार ३८७ हेक्टर, मकैको क्षेत्रफल ५ लाख ५९ हजार ९०९ हेक्टर र गहुँको क्षेत्रफल ६ लाख ५४ हजार १९४ हेक्टर हुन आएको देखिन्छ। अन्य बालीहरूमा कोसेदाल ९१ लाख ९९ हजार ८४४ हेक्टर, तेल बाली १ लाख ८० हजार १४१ हेक्टर, तरकारी बाली ९१ लाख सात हजार ७३३.८ हेक्टर, कन्दमुल बाली एक लाख चार हजार ७३७ हेक्टर, मसला बाली ९५ हजार ८९३ हेक्टर र नगदे बाली ४ लाख ४६ हजार ०९३ हेक्टर रहेको पाइएको छ।
स्थायी बालीतर्फ बगैंचाको रुपमा लगाइएको आँपको क्षेत्रफल १९ हजार ७८१ हेक्टर, केरा ७ हजार ८९८ हेक्टर, सुन्तला ६ हजार ५४५ हेक्टर, कागती २ हजार ८०६ हेक्टर र स्याउको क्षेत्रफल ३ हजार ८० हेक्टर देखिएको छ।

पशुपन्छीतर्फ गाईगोरुको संख्या करिब ४६ लाख, राँगाभैंसी २९ लाख, बाख्रा-खसी-बोका-च्यांग्रा १ करोड ४२ लाख, सँगुर-बंगुर-बँदेल १४ लाख र कुखुराको संख्या करिब ४ करोड ५१ लाख हुन पुगेको देखिएको छ।

कृषि गणना २०६८ ले ८ लाख ४५ हजार कृषक परिवारले कृषि कार्यको लागि ट्याक्टर प्रयोग गरेको देखाएको थियो भने अहिले यो संख्या झण्डै दोब्बर भएर १६ लाख ३९ हजार पुगेको छ। यसैगरी ४२ हजार ८ कृषक परिवारले ४८ हजार ७६३ वटा पोखरीमा माछापालन गरेको देखाएको छ। यसरी माछापालन गरिएका पोखरीको कुल क्षेत्रफल १० हजार ३८३ हेक्टर रहेको छ।
कृषि गणना २०७८ अनुसार १७ हजार ५५४ कृषक परिवारले च्याउ खेती गरेका छन्। १ लाख ९६ हजार ८५४ कृषक परिवारले ५ लाख १० हजार ४१४ वटा घारमा मौरीपालन गरेको पाइएको छ।

१ लाख ८२ हजार ४४१ (४.४ प्रतिशत) कृषक परिवारले कृषि बीमा गरेको उल्लेख गरेका छन् भने यसरी बीमा गरेका मध्ये सबैभन्दा बढी १ लाख ५३ हजार ९६२ (८४.४ प्रतिशत) कृषक परिवारले पशुपालन कार्यको लागि बीमा गरेको बताएका छन्। ३ लाख ८ हजार ५१२ (७.५ प्रतिशत) कृषक परिवारले सरकारी अनुदान पाएको उल्लेख गरेका छन् भने यसरी सरकारी अनुदान पाएका मध्ये सबैभन्दा बढी १ लाख ४२ हजार ५७६ (४६.२ प्रतिशत) कृषक परिवारले रासायनिक मल खरिदमा अनुदान पाएको बताएका छन्। यो गणनाअनुसार ९७ हजार १७४ कृषक परिवारले ४ हजार ६५९ हेक्टर जग्गामा हरितगृह टनेल पद्धतिबाट खेती गरेको पाइएको छ।

कृषि गणना २०६८ अनुसार मुख्य कृषकमा ८१.० प्रतिशत पुरुष र १९ प्रतिशत महिला थिए भने अहिले पुरुषको हिस्सा घटेर ६७.६ प्रतिशत र महिलाको बढेर ३२.४ प्रतिशत हुन पुगेको छ। ७०.४ प्रतिशत कृषक परिवारको आम्दानीको मुख्य स्रोत कृषि कार्य देखिएको छ। अघिल्लो गणनामा यो प्रतिशत ८३.१ थियो।

४५ प्रतिशत कृषक परिवारले आफ्नो कृषि कार्यबाट भएको आम्दानीले वर्षभरी खान पुग्ने बताएका छन्। अघिल्लो कृषि गणनामा यो प्रतिशत ४० थियो। यो कृषि गणनाको प्राप्त नतिजाअनुसार कृषक परिवारमा अक्सर बसोबास गर्ने जम्मा जनसंख्या १ करोड ९४ लाख ४७ हजार ९५५ रहेको छ। यी कृषक परिवार जनसंख्यामध्ये महिला ९९ लाख चार हजार १३० (५०.९ प्रतिशत) र पुरुष ९५ लाख ४३ हजार ८२५ (४९.१ प्रतिशत) छन्।

यो गणनाले ७०.४ प्रतिशत कृषक परिवारको आम्दानीको मुख्य स्रोत कृषि कार्य रहेको देखाएको छ। अघिल्लो गणनामा यो प्रतिशत ८३.१ थियो। ८८ प्रतिशत कृषक परिवारको मुख्य कृषि उत्पादन र क्रियाकलाप खाद्यान्न बाली रहेको छ भने दोस्रो र तेस्रो स्थानमा क्रमशः तरकारी बाली ६ प्रतिशत र पशुपालन ३ प्रतिशत रहेको देखिन्छ।