नेपालको जलविद्युत् क्षेत्रमा एसियाली विकास बैंक (एडीबी)को लगानी करिब साढे १ खर्ब रुपैयाँ पुगेको छ। उर्जा क्षेत्रका विभिन्न सात वटा आयोजनामा गरेर यही पुस १५ सम्म कुल एक अर्ब ६ करोड ५० लाख अमेरिकी डलर (करिब १ खर्ब ४२ अर्ब रुपैयाँ) स्वीकृत भइसकेको एडीबीले जनाएको कान्तिपुर अनलाइनले लेखेको छ।

उक्त रकममध्ये करिब ४० मिलियन अमेरिकी डलर (करिब साढे ५ अर्ब रुपैयाँ) अनुदान र बाँकी सहुलियत ब्याजदरको ऋण रहेको छ। हालसम्म स्वीकृत लगानीमध्ये करिब ८५ प्रतिशतको ठेक्का लागिसकेको एडीबीले जनाएको छ।

नेपालको उर्जा क्षेत्रमा थप लगानी विस्तारका लागि आफूहरू सधैं तयार रहेको एसियाली विकास बैंक, नेपाल आवासीय नियोगका निर्देशक आर्नोड कुश्वाले बताउनुभयो। नेपालको अन्तरदेशीय उर्जा व्यापार प्रवर्द्धनका गर्दै आन्तरिक ऊर्जा सुरक्षा अभिवृद्धि गर्न यस क्षेत्रमा एडीबीले निरन्तर सहयोग र लगानी विस्तार गर्न चाहेको उहाँको भनाइ छ। यसका लागि एडीबीले सरकारी तथा निजी क्षेत्रका जलविद्युत् आयोजनाहरूमा प्रत्यक्ष लगानी र प्रसारणलाइन निर्माणमा सरकारलाई सहयोग गरिरहेको पनि कुश्वाले बताउनुभयो। आउँदा दिनमा पनि नेपालमा विद्युत् उत्पादन र माग बढाउन तथा प्रसारणलाइन निर्माण र वितरण प्रणाली सुधार गर्न थप लगानी विस्तार गरिने एडीबीले जनाएको छ। नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको काम कारबाही र विद्युत् वितरण प्रणालीलाई आधुनिक प्रविधियुक्त बनाउन पनि एडीबीले सहयोग गरिरहेको बताइएको छ। जसअनुसार स्मार्ट ग्रिड र डिजिटल मिटर जडानलगायतमा रहेका छन्।

यस्तै, नेपालको कुल विद्युत् उत्पादनमध्ये १० प्रतिशत एडीबीको लगानीमार्फत र ९० प्रतिशत अन्य स्रोतबाट उत्पादन भएको एडीबीले जनाएको छ। पछिल्लो समयमा विद्युत् उत्पादनभन्दा प्रसारणलाइन निर्माणमा एडीबीको सहयोग केही बढी छ। हालसम्म निर्माण भएका कुल प्रसारणलाइनमध्ये ५०.५ प्रतिशत एडीबीको सहयोगमा बनेका छन् भने बाँकी ४९.५ प्रतिशत अन्य स्रोतमार्फत निर्माण भएका हुन्।

यस्तै, वितरण स्टेसनमध्ये एडीबीको सहयोगमा ३७ प्रतिशत र बाँकी ६३ प्रतिशत अन्य क्षेत्रका सहयोगमा निर्माण भएको बताइएको छ। हाल आएर एडीबीले विद्युत्‌को पहुँच बढाउन र स्वच्छ उर्जा विकास गर्न, उर्जाको सक्षमता बढाउन र चुहावट कम गर्न, आधुनिक प्रविधिमार्फत विद्युत् विकास गर्न र मुलुकभर प्रसारणलाइन निर्माणमा एडीबीले काम गर्दै आएको छ। यसका लागि एडीबीले सरकार र निजी क्षेत्र दुवै पक्षलाई सहयोग गरिरहेको एडीबीका नेपाल आवासीय नियोगका निर्देशक कुश्वाले बताउनुभयो।

यस्तै, एसियाली विकास बैंकले दुधकोशी जलाशययुक्त जलविद्युत् आयोजनामा पनि ५८ करोड अमेरिकी डलर लगानी गर्ने भएको छ, जसमध्ये ३ करोड अमेरिकी डलर अनुदान र बाँकी ५५ करोड सहुलियत ऋण रहेको छ। यो आयोजनाको कुल लगानी २ अर्ब अमेरिकी डलरभन्दा बढी हो। तल्लो सेती जलविद्युत् आयोजनाका लागि पनि एडीबीले १५ करोड अमेरिकी डलर लगानी गर्दैछ। यसैगरी बुटवल–लमही ४०० केभीलगायत विभिन्न प्रसारणलाइनको क्षमता अभिवृद्धिका लागि पनि एडीबीले २० करोड अमेरिकी डलर लगानीका लागि पनि प्रक्रिया सुरु भएको छ।

एडीबीको लगानी रहेकामध्ये ठूलो र महत्त्वपूर्णमध्येको एक तनहुँ जलविद्युत् आयोजना पनि हो। निर्माणाधीन १४० मेगावाट क्षमताको तनहुँ जलविद्युत् आयोजनाको बाँध आगामी मनसुनअगावै सक्ने गरी निर्माण सुरु गरिएको आयोजना प्रमुख राजभाइ शिल्पकारले बताउनुभयो।

‘आगामी मनसुन सुरु हुनुअघि नै बाँध निर्माण सक्ने गरी काम अघि बढेको छ,’ शिल्पकारले भन्नुभयो, ‘नदी फर्काइएपछि बाँध निर्माणका लागि जग खन्ने काम सुरु हुन्छ । सन् २०२१ देखि निर्माण सुरु भएको डाइभर्सन टनेल निर्माण सकिएपछि नदी फर्काउने काम गरिएको हो ।’ मुख्य बाँध निर्माण अवधिसम्मका लागि नदी फर्काउन करिब ४० मिटर अग्लो अस्थायी कंक्रिट बाँध (कफर ड्याम) निर्माण गरिने आयोजना प्रमुख शिल्पकारले बताउनुभयो।

प्याकेज– ए अन्तर्गत १४० मिटर अग्लो बाँध निर्माणका लागि सोङ्दा कर्पोरेसन, भियतनाम–कालिका कन्स्ट्रक्सन (प्रालि) नेपाल जेभीसँग ०७८ भदौ १४ मा ठेक्का सम्झौता गरी कार्यान्वयनमा आएको थियो । निर्माण व्यवसायीले अहिले मुख्य बाँध निर्माणका लागि सेती नदीको दायाँ तथा बायाँतर्फबाट पहाड (स्लोप) काट्ने कार्य गरिरहेका छन् । उक्त कार्यको प्रगति करिब ५४ प्रतिशत रहेको उहाँले जानकारी दिनुभयो।

प्याकेज–बी अन्तर्गत आयोजनाको सुरुङ, विद्युत् गृह निर्माण र हाइड्रोमेकालिन तथा इलेक्ट्रोमेकानिकल उपकरण आपूर्ति, जडान तथा सञ्चालनलगायत निर्माणका लागि चीनको सिनो हाइड्रो कर्पोरेसनसँग २०७५ असोज १५ मा खरिद सम्झौता गरिएको थियो । निर्माण सुपरिवेक्षण परामर्शदाताले खरिद सम्झौताबमोजिम निर्माण सुरु गर्न कार्यादेश जारी गरेपछि सिनो हाइड्रोले ०७५ माघ ६ देखि आयोजनास्थलमा निर्माण कार्य गरिरहेको छ ।

भूमिगत विद्युत् गृह खनेर कंक्रिट राख्ने तथा टर्बाइनलगायत उपकरण जडान गर्ने काम भइरहेको छ । टेलरेस सुरुङ निर्माण सकिएको र मुख्य सुरुङ खन्ने काम पनि भइरहेको छ । यस प्याकेजको सिभिलतर्फको निर्माण प्रगति ७० प्रतिशत भएको छ । आयोजनाको समग्र प्रगति पनि करिब ४७ प्रतिशत रहेको तनहुँ हाइड्रोपावर कम्पनीका आयोजना प्रमुख शिल्पकारले बताउनुभयो। कुलेखानीपछि बन्न लागेको जलाशययुक्त तनहुँ जलविद्युत् आयोजनालाई तोकिएकै समयमा सक्न सम्पूर्ण ध्यान केन्द्रित गरिएको उहाँको दाबी थियो। आयोजना निर्माणमा स्थानीय तह, प्रशासन, स्थानीय बासिन्दालगायत सबैको साथ र सहयोग रहेको समेत उहाँले जानकारी दिनुभयो।

प्याकेज–३ अन्तर्गत दमौलीबाट चितवनको भरतपुरसम्म २२० केभीको डबल सर्किट प्रसारण लाइन निर्माणका लागि भारतको केइसी इन्टरनेसनल लिमिटेडले काम गरिरहेको छ । ३४.७ किमि प्रसारण लाइनमा पर्ने ९४ टावरमध्ये ६९ वटा टावरको जग हालिएको छ भने ३३ वटा टावर खडा गरिएको छ । यस प्याकेजको समग्र निर्माण प्रगति ६९ प्रतिशत भएको आयोजनाले जनाएको छ। वन कटानीमा अवरोधका कारण थप प्रगति हुन नसकेको आयोजनाले जनाएको छ।

यस कम्पनीको पुँजी संरचना तथा वित्तीय व्यवस्थापन आयोजनाको कुल लागत (प्रसारण लाइन, ग्रामीण विद्युतीकरण तथा निर्माण अवधिको ब्याजसमेत) ५० करोड ५० लाख अमेरिकी डलर लाग्ने भएकामा एसियाली विकास बैंकले १५ करोड, जापान अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग नियोग (जाइका) ले १८ करोड ४० लाख, युरोपियन लगानी बैंकले आठ करोड ५० लाख र नेपाल सरकार तथा नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले ८ करोड ६० लाख डलर बेहोर्ने गरी वित्तीय व्यवस्थापन गरिएको छ ।

यस्तै, एडीबकै लगानीमा कालीगण्डकी करिडोर २२० केभी प्रसारण लाइन आयोजनाअन्तर्गत कुश्मा–नयाँ बुटवल खण्डको काम पनि हालै सम्पन्न भएको छ। उक्त खण्डअन्तर्गत पवर्तको कुश्मा नगरपालिका–२ खुर्कोटबाट नवलपरासी (बर्दघाट सुस्ता पश्चिम)को सुनवल नगरपालिका–१३ सूर्यबस्तीस्थित नयाँ बुटवल सबस्टेसनसम्मको करिब ९० किलोमिटर प्रसारण लाइनको उद्घाटन उर्जा जलस्रोत तथा सिंचाईमन्त्री शक्ति बहादुर बस्नेतले गर्नु भएको हो।

कालीगण्डकी र यसका सहायक नदीहरूमा निर्माण हुने जलविद्युत् आयोजनाहरूको विद्युत् एकीकृत गरी राष्ट्रिय प्रणालीमा समाहित गर्न कालीगण्डकी करिडोर २२० केभी डबल सर्किट प्रसारण लाइन निर्माण गरिएको हो।

कालीगण्डकी करिडोर २२० केभी डबल सर्किट प्रसारण लाइन आयोजनाअन्तर्गत म्याग्दीको अन्नपूर्ण गाउँपालिका–३ दाना सबस्टेसनबाट सुरु भई पर्वत, बागलुङ, स्याङ्जा, पाल्पा, रुपन्देही हुँदै नवलपरासी (बर्दघाट सुस्ता पश्चिम)को नयाँ बुटवल सबस्टेसनसम्मको करिब १३० किलोमिटर डबल सर्किट प्रसारण लाइन निर्माण गरिएको छ। प्रसारण लाइनले करिब १ हजार २ सय मेगावाट विद्युत् भार बोक्न सक्ने बताइएको छ।

हिमाली क्षेत्रमा उत्पादन भएको नेपालको हरित स्वच्छ ऊर्जा दक्षिण एसियाली क्षेत्रमा विस्तार र औद्योगिक क्षेत्रमा खपतका लागि प्रसारण लाइनले योगदान पुग्ने उल्लेख गर्दै उनले कालीगण्डकी करिडोर आयोजना निर्माणमा अवलम्बन गरिएका राम्रा अभ्यासहरूलाई अन्य आयोजनामा पनि अनुकरण गर्न सकिने एडीबीका नेपाल आवासीय नियोगका निर्देशक कुश्वाले बताउनुभयो।

यस्तै, एडीबीले सन् १९७० को दशक देखि नै नेपालको उर्जा क्षेत्रमा लगानी सुरु गरेको हो। त्यतिबेला मुख्य प्रसारण लाइन (ग्रिड)मार्फत पूर्वाञ्चल र पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र जोडिएको थियो। सन् १९७२ मा १५४ किलोमिटर गण्डक हेटौंडा प्रसारण लाइनमार्फत एडीबीले नेपालको उर्जामा लगानी गरेको थियो। सन् १९८० को दशकमा काठमाडौं उपत्यका बाहिर प्रसारणलाइन निर्माण र विद्युतीयकरणका लागि एडीबीले लगानी थप गरेको थियो। सन् १९९० को दशकका जलविद्युत् आयोजनाहरूको उत्पादन क्षमता विस्तार गरी लामो समयदेखिको लोडसेडिङ अन्त्य गर्न एडीबीले नेपाल विद्युत् प्राधिकरणसँग सहकार्य गर्दै आएको जनाएको छ।

यस्तै, सन् २००० को दशकमा ग्रामिण क्षेत्रमा विद्युत् विस्तार जसका कारण उज्यालोले गाउँ र सहरसँग जोडिए। सन् २०२० को दशकमा विद्युत् उत्पादन, प्रसारण लाइन निर्माण तथा विस्तार, वितरण प्रणालीमा सुधार र बढी भएको विजुली निर्यातका लागि प्रोत्साहन गरिरहेको एडीबीले जनाएको छ।