नेपालले भौगोलिक सङ्केत (जिओग्राफिकल इन्डिकेशन–जीआई) का लागि सुन्तलालाई राष्ट्रिय फल घोषणा गरेको छ। मन्त्रिपरिषद्को बैठकबाट सरकारले चैत ३० मा सुन्तलालाई राष्ट्रिय फल घोषणा गरेको हो।

नेपालमा कुनै पनि उत्पादनलाई सङ्केतको पहिचानको रूपमा दर्ता गरिएको छैन। सुन्तलालाई राष्ट्रिय फल घोषणा गरेपश्चात् नेपालका रैथाने सुन्तला ‘जातहरूमा भौगोलिक सङ्केत’ (अरिजिन टीआईएफ जीआई ) को ट्याग पाउन सहजीकरण हुने सरकारी निकायको दाबी रहेको रातोपाटी अनलाइनले लेखेको छ।

कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयका प्रवक्ता सबनम सिवाकोटीले सुन्तलामा नेपालको भौगोलिक सङ्केत अधिकार स्थापित गर्ने प्रमुख उद्देश्यका साथ यसलाई राष्ट्रिय फलको मान्यता दिइएको बताउनुभयो। भौगोलिक सङ्केत अधिकारलाई अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा बौद्धिक सम्पत्तिको मान्यता दिइएको छ भने यसको संरक्षण पनि बौद्धिक सम्पत्तिका रूपमा गरिने उहाँको भनाइ छ। 

वरिष्ठ फलफूल वैज्ञानिक डा. उमेश आचार्यले सुन्तला हाल देशभर २९ हजार हेक्टरमा लगाइएको बताउनुभयो। सुन्तलामा मात्रै करिब ७ लाख जनशक्ति प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा रोजगारीमा आबद्ध छन्। ‘देशका ८०७ वडामा सुन्तला खेती हुन्छ, मध्य पहाडको नगदे बाली हो, कसैले २० देखि २५ बोट सुन्तला भएमा २ देखि ३ लाख कमाउँछन्,’ आचार्यले भन्नुभयो, ‘नेपालमा व्यापक क्षेत्रफल ओगटेको बाली कमै छ। सुन्तलालाई राष्ट्रिय फल घोषणा गरिएको जियोग्राफी इन्टीकेटर लिन मिलोस् भन्ने हो, आफ्नै नीति निर्मातालाई झक–झकाउनका लागि हो।’ 

डा. आचार्यले जिआईको प्राप्त गर्न नीतिगतरुपमा पहल गर्नु पर्ने भएकाले सुन्तलालाई राष्ट्रिय फल घोषणा गरेको चित्रण गर्नुभयो। यस्तै, सुन्तलालाई नेपालको राष्ट्रिय फल घोषणा पश्चात् अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा सुन्तला नेपालको आनुवंशिक श्रोत हो भन्ने आधिकारिक प्रमाण हुने र सुन्तलालाई थप सम्मान दिइने सरकारी अधिकारीहरूको दाबी छ। 

अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा राष्ट्रिय फल बनाएपछि देश तथा फल दुवैको महत्त्व बढ्ने र विश्वव्यापी पहिचान हुने डा. आचार्यले उल्लेख गर्नुभयो। कृषि वैज्ञानिक राम बहादुर केसीले विश्वका अन्य देशहरूमा आफ्नो पहिचान झल्किने फलहरूलाई राष्ट्रिय फल घोषणा गर्ने प्रचलन भए बमोजिम नेपालको लागि सुन्तला मौलिक पहिचान बोकेको फल बताउनुभयो। 

नेपालको अधिकांश मध्य पहाडी भेगमा मुख्य आयआर्जनको श्रोत सुन्तला भएकोले यस फलले राष्ट्रिय खाध्य तथा पोषण सुरक्षामा टेवा पुर्‍याउने वैज्ञानिक केसीले उल्लेख गर्नुभयो। ‘नेपालको पहिचानका लागि सुन्तला महत्त्वपूर्ण छ, किनकि यो देशको हिमाली र तराई क्षेत्रमा सजिलै उम्रन सक्छ,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘नेपालमा सुन्तलाका विभिन्न स्थानीय जातहरू जस्तै खोकु, गोरखा, मनकामना र दैलेखको सुन्तला पाइन्छन्। यी सबै हावापानी अनुकूल र राम्रा गुणस्तरका छन्।’

नेपालको अधिकांश मध्य पहाडी भेगमा मुख्य आयआर्जनको श्रोत नै सुन्तला भएकोले यस फलले राष्ट्रिय खाद्य तथा पोषण सुरक्षामा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान समेत पुर्‍याएको उहाँहरूको दाबी छ।

मन्त्रालयका अनुसार आर्थिक वर्ष (आव) २०७८/७९ मा नेपालमा २७ हजार ९८२ हेक्टरमा सुन्तला खेती गरिएको थियो। सो क्षेत्रफलबाट १ लाख ८५ हजार ३४६ मेट्रिक टन सुन्तला उत्पादन भएको थियो। चैत ३० गते बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकले सुन्तलालाई राष्ट्रिय फलको मान्यता दिने निर्णय गर्‍यो। मन्त्रालयअन्तर्गतको राष्ट्रिय फलफूल विकास केन्द्रले आँप, सुन्तला, केरा, लप्सी, नासपती र स्याउ गरी ६ ओटा फललाई राष्ट्रिय फलको मान्यता दिन सकिने गरी प्रस्ताव गरेको थियो।

सुन्तला नेपालको रैथाने बाली हो। नेपालमा करिब ४० थरी सुन्तला रहेको वैज्ञानिक डा. आचार्यले बताउनुभयो। नेपालमा वर्षौँदेखि खेती गरिँदै आएको अध्ययनले देखाएको विज्ञहरू बताउँछन्। ‘सुन्तला नेपालको रैथाने फल हो,’ वैज्ञानिक डा. आचार्यले भन्नुभयो, ‘नेपालमा पाँच सय पुरानो बोट भेटिएको छ।’ सुन्तला ६६ जिल्लाहरूमा उत्पादन हुने पाइन्छ। यस फलको नाम सुन्तला रहन गएको सम्बन्धमा नेपालको पूर्वी जिल्लाहरू खोटाङ, धनकुटा तथा सङ्खुवासभामा एक रोचक कथन रहेको पाइन्छ।

जहाँ सुन्तलाका बोटहरू जङ्गली रूपमा नै पाइन्छन्। कथन अनुसार ती जिल्लाहरूको भिरालो तथा स–साना गाह्रा–गाह्रा भएका पहाडी क्षेत्रहरूमा सुन्तला फल पाकेको सिजनमा टाढाबाट हेर्दा पहेँलो सुन जस्तै तह–तह (तला–तला) देखिने भएकोले यस फलको नाम सुनको तला अर्थात् सुन्तला रहन गएको सरकारी निकायहरूले उल्लेख गरेका छन्।