नवलपुर सदरमुकाम कावासोतीको एउटै वनमा अति लोपोन्मुख गिद्धले १९ वटा गुँड लगाएर प्रजनन गरिरहेको पाइएको छ। कावासोतीमा नमुना सदरमुकाम बनाउने भनिएको ज्योतिकुञ्ज सामुदायिक वनमा मात्र १९ वटा गुँडमा अति लोपोन्मुख डङ्गर प्रजातिका गिद्धले प्रजनन गरिरहेका गिद्ध संरक्षणकर्मी डिबी चौधरीले जानकारी दिनुभयो ।

चौधरीका अनुसार स्याटेलाइटबाट लिइएको तस्बिरले यो तथ्य पुष्टि गरेको हो । सन् २०२२ देखि २४ सम्म गरिएको ग्लोबल पोजिसनिङ सिस्टम (जिपिएस) मा गिद्धले यस क्षेत्रमा आराम गर्ने, बास बस्ने, आहार खोज्ने, प्रजनन तथा गुँड लगाउने उपयुक्त स्थल बनाउँदै आएको देखिएको छ । जुन कुराको पुष्टि यस क्षेत्रमा गिद्धका गुँडको अवस्था अध्ययनका लागि लगातार तीन वर्षको जिपिएसले गरेको गिद्ध संरक्षणका लागि सञ्चालित जटायु रेस्टुरेन्ट व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षसमेत रहेका चौधरीले जानकारी दिनुभयो ।

नेपालमा पाइने नौ प्रजातिका गिद्ध (डङ्गर, डफोर, सुन गिद्ध, राज गिद्ध, साना खैरे, लामो ठुँडे, खैरो ठुँडे, सेतो गिद्ध र हिमाली) मध्ये डङ्गर, सानो खैरो, लामो ठुँडे र सुन गिद्ध अति लोपोन्मुख मानिन्छ । विज्ञहरूका अनुसार गिद्धको प्रजनन अवधि झन्डै एक वर्षको हुन्छ। एक पटक बचेरा हुर्काएर फेरि प्रजनन प्रक्रियामा रहेकाले सङ्ख्या बढ्न सक्ने चौधरीले बताउनुभयो । नेपालमा हाल झन्डै २० हजार गिद्ध रहेकामा सन् २०२३ मा जटायु रेस्टुरेन्टले गरेको गणनामा ५१७ वटा गिद्ध नवलपुरमा मात्र रहेको पाइएको थियो । सन् २००५ मा यहाँ ७२ वटा मात्र गिद्ध गणना गरिएको थियो ।

गोरखापत्र अनलाइनका अनुसार नवलपुरको कावासोतीमा नमुना सदरमुकाम बनाउने प्रक्रिया अघि बढेको छ । हाल चार वटा एकीकृत भवनका लगि टेन्डर प्रक्रिया टुङ्गिएर रुख कटान आदेशको पर्खाइमा ठेकेदार कम्पनी छ । सदरमुकाम बनाउन ४९० वटा रुख काट्नुपर्ने हुन्छ तर यसरी काटिने सूचीमा गिद्धका गुँड भएका रुख रहेकाले ती रुख संरक्षण गरिनेछ।

जिल्ला समन्वय समितिका प्रमुख बाबुराम विश्वकर्माले गिद्धका गुँड रहेका रुख संरक्षण गरी सदरमुकाम निर्माण गर्ने सहमति भएको जानकारी दिनुभयो । १६ औँ अन्तर्राष्ट्रिय गिद्ध सचेतना दिवसका अवसरमा कावासोतीमा भएको कार्यक्रममा उहाँले उक्त जानकारी दिनुभयो ।

प्रकृतिको कुचीकार मानिने गिद्ध विश्वबाटै लोप हुने अवस्थामा रहेका बेला नवलपुरमा भने यसको संरक्षणको प्रयास भइरहेको छ । यसको विनाश हुनुमा पशुको उपचारमा प्रयोग गरिने औषधी डाइक्लोफेनेक रहेको अध्ययनहरूले देखाएका छन् । त्यसैले नेपाल, भारतलगायतका देशले यो औषधी प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाएका छन् । नेपालमा २०६३ जेठ २३ गतेदेखि यो औषधी प्रयोगमा प्रतिबन्ध छ ।

यो औषधीको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाइए पनि अन्य विषादीका कारण गिद्धहरू मर्ने क्रम रोकिएको छैन । जटायु रेस्टुरेन्टको गणनामा रहेको २१ वटा गिद्ध गत वर्ष मरेका थिए। गिद्ध मर्नुको कारण पहिचान गर्न मरेका गिद्धको नमुना विधिविज्ञान प्रयोगशाला काठमाडौँ पठाएको एक वर्षसम्म पनि रिपोर्ट नआएकाले गिद्ध मर्नुको कारण पहिचान गर्न समस्या भएको पन्छी संरक्षण सङ्घका गिद्ध संरक्षण परियोजना अधिकृत देउबहादुर रानाले बताउनुभयो । उक्त नमुना विदेशमा पठाउन अनेक प्रयास गर्दा पनि सफल नभएको उहाँको भनाइ छ ।

यसैबीच वातावण प्रभाव मूल्याङ्कन (एआइए) ले सदरमुकाम निर्माण स्थलमा पाँच वटा ठुला सिमलका बोटमा गिद्धका गुँड रहेकाले तिनका बचेरा हुर्केपछि वनको समन्वयमा रुख हटाउने रिपोर्ट पेस गरेको थियो तर स्याटेलाइट तस्बिरले यहाँका १९ वटा रुखमा गिद्धले प्रजनन गरिरहेको देखाएपछि यहाँका स्थानीयले आश्चर्य व्यक्त गरेका छन् । इआइए परामर्शदाताका तर्फबाट वातावरणविद् रेडियम अधिकारीले अध्ययनका क्रममा सो स्थानमा पाँच÷छ वटा गिद्धका गुँड देखिएको र निर्माण क्षेत्रबाट हटाउनुपर्ने रुखको सङ्ख्या मात्र प्रतिवेदनमा उल्लेख गरिएको बताउनुभयो ।