२०७९ असोज ३० गते आइतबार म छाङहो दिदीसँग कुरा गर्दै थिएँ। छाङहो दिदी ७९ वर्षीय एक चिनियाँ नागरिक हुनुहुन्छ। उहाँलाई धेरै नेपालीले चिन्छन्। कसैले कुसुम भनेर चिन्छन् भने कसैले छाङहो।

         चीन सरकारले राजधानी बेइजिङबाट सन् १९७५ जुन २५ तारिख तत्कालीन रेडियो पेकिङ (पछि रेडियो बेइजिङ र चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो हुँदै हाल चिनियाँ मिडिया ग्रुप) को नेपाली सेवा सुरु गर्‍यो। यो रेडियो प्रसारणका लागि नेपाली भाषा सिकेर पहिलो समूहमा काम गर्ने एक दर्जन चिनियाँमध्ये एकजना हुनुहुन्थ्यो छाङहो दिदी। रेडियोमा काम गर्दागर्दै नेपाली भाषा, संस्कृति, साहित्य आदि क्षेत्रमा उत्कृष्ट खोज अनुसन्धान गरेर उहाँ प्राध्यापक हुनुभयो र २० वर्षजति नेपाली सेवालाई नेतृत्व गरेर सन् २००५ मा सेवा निर्वृत्त हुनुभयो।

         अहिले उहाँ अमेरिकामा बसोबास गर्नुहुन्छ। बेइजिङ रहेको समयमा उहाँसँग बारम्बार भेटघाट र कुराकानी हुने गर्छ। दुई वर्ष अगाडि उहाँ बेइजिङमै हुनुहुन्थ्यो। अरु बेलाको कुराभन्दा उक्त दिनको हाम्रो गफको विषय भिन्न थियो। निकै दुःखत खबर लिएर म उहाँलाई फोन गर्दै थिएँ। विषय थियो उहाँका प्रिय गुरु सत्यमोहन जोशीको निधन। यो खबर जब मैले उहाँलाई सुनाएँ छाङहो दिदी निकैबेर मौन रहनुभयो। गडेको स्वरमा भन्नुभयो 'बुबा आमा गुमाएपछि टुहुरी भएकी थिएँ आज फेरि दोस्रोपटक टुहुरी भएँ। मैले मेरो पथप्रदर्शक र जीवन निर्माणकर्ता गुमाएँ आज। उहाँप्रति हार्दिक श्रद्धान्जली।'

    छाङहो दिदीको कुराले मलाई पनि भावुक बनायो। मैले उहाँसँग कुरा गरेर जोशीजीले चिनियाँलाई नेपाली शिक्षण गरेको कुरामा एउटा स्मृति लेख बनाउने रहर जाग्यो। छाङहो दिदीसँग अनुमति मागेर कुरालाई अगाडि बढाएँ। कुराका सिलसिलामा उहाँले जोशीजी बेइजिङ बस्ताको एउटा अत्यन्त पीडाजक र दुःखद कुरा सुनाउनुभयो।

    जोशीजी सन् १९६५ मा चिनियाँहरुलाई नेपाली भाषा शिक्षण गर्न बेइजिङ आउनुभयो। उहाँ बेइजिङ आएको दोस्रो वर्षमै सांस्कृतिक क्रान्ति सुरु भयो। सांस्कृतिक क्रान्तिका कारण चीनका सांस्कृतिक सम्पदाहरु बन्द भएकाले जोशीजी अरनिकोले निर्माण गरेको श्वेत चैत्य जान पाउनु भएन। उहाँ सन् १९६९ मा नेपाल फर्कनुभयो। जोशीजी फेरि सन् १९८० मा तत्कालीन रेडियो पेकिङमा विदेशी विशेषज्ञका रुपमा काम गर्न आउनुभयो। दुई वर्ष बेइजिङ बसेर काम गर्दा उहाँले अरनिकोका बारेमा गहन खोज अनुसन्धान गर्नुभयो।

    नेपाल फर्कनु अगाडि उहाँको ठूलो इच्छा चीनको वल्लो शान्षी प्रान्तको ऊथाइशान जाने थियो। उहाँले रेडियो प्रशासनसँग बारम्बार अनुरोध गर्नुभयो। तत्कालीन चीनको प्रशासनिक झन्झटका कारण उहाँ ऊथाइशान जान पाउनु भएन। उहाँको जीवनकै सबैभन्दा ठूलो इच्छा अधुरै रह्यो।

    छाङहो दिदीको कुरा सुनेपछि मैले प्रश्न गरेँ 'ऊथाइशानमा उहाँ जान खोज्नु भएको मुख्य कारण चाहिँ के थियो?'

    दिदी जवाफ दिनुभयो 'अरनिकोका बारेमा खोज अनुसन्धान गर्न। ऊथाइशानको अवलोकन नगरेसम्म अरनिकोका बारेमा अधुरो बुझाइ हुन्छ भन्ने थियो उहाँमा।'

    मैले पनि ऊथाइशानका बारेमा सुनेको थिएँ। जोशीजीले लेख्नु भएको 'कलाकार अरनिको' पुस्तकमा समेत अरनिकोले आफ्नो अन्तिम कालखण्ड ऊथाइशानमा बितोस् भन्ने चाहना तत्कालीन सम्राट कुब्लाइखानसँग व्यक्त गरेको उल्लेख छ। संयोग कस्तो पर्‍यो भने न जोशीजी ऊथाइशानको अवलोकन गर्न पाउनुभयो न त अरनिकोले जीवनको अन्तिम कालखण्ड ऊथाइशानमा बिताउन पाए।

    अरनिकोले चीनमा बनाएका सम्पदाहरुको भौतिक रुपमा तीनवटा मात्र अहिले भेट्न सकिन्छ। चीनको तिब्बतको सिगाच्छेमा रहेको सुवर्ण चैत्य अरनिकोले बनाएको पहिलो सम्पदा हो भने बेइजिङको श्वेतचैत्य दोस्रो सम्पदा हो। त्यसैगरी ऊथाइशानमा रहेको अर्को श्वेतचैत्य अरनिकोद्वारा निर्मिति तेस्रो जीवित सम्पदा हो।

    यो प्रसङ्गले मलाई ऊथाइशान जाने हुटहुटी लाग्यो। बेइजिङदेखि ३७० किलोमिटर पश्चिममा पर्ने ऊथाइशान चीनकै उत्तरी भेगको सबैभन्दा उच्च भूगोल (३ हजार मिटरभन्दा बढी) हो। कोभिडको बन्देज खुकुलो भएपछि जाने भनेर तारतम्य मिलाउँदा मिलाउँदै समय घर्किदै थियो। बल्ल साहित जुर्‍यो सन् २०२४ को जुन २१ तारिख शुक्रबार म ऊथाइशान पुगेँ।

    चिनियाँ भाषामा 'ऊ' भनेको पाँच हो भने 'थाइ' भनेको टावर र 'शान' भनेको पहाड हो। त्यसकारण ऊथाइशानलाई पञ्चशीर्ष पहाड भनिन्छ। अरनिकोभन्दा धेरै अगाडिदेखि ऊथाइशानको नाइटो नेपालसँग जोडिएको रहेछ। काठमाडौँ उपत्यकाको पानीलाई चोभारबाट निकास गराएर मानव वस्ती बसाउने महामन्जुश्री ऊथाइशानबाट नेपाल गएका हुन्। त्यही भएर सन् २००५ मा नेपालका तत्कालीन परराष्ट्रमन्त्री रमेशनाथ पाण्डेले नेपालमा बनाएर ल्याइएको महामन्जुश्रीको मूर्ति प्रतिस्थापन गरेका रहेछन्।

    ऊथाइशानको नेपाल सम्बन्ध यति मात्र नभई अर्को पनि रहेको छ। संभवतः विश्वमा कहीँ पनि नभएको एउटा मन्दिर ऊथाइशानमा रहेको छ। त्यो हो राहुल मन्दिर। शाक्यमुनि बुद्धका छोरा राहुलको नाममा एउटा भव्य मन्दिर छ ऊथाइशानमा।

    बेइजिङबाट ऊथाइशान जाँदा मेरो मुख्य ध्याउन्न नै अरनिकोले बनाएको श्वेत चैत्य र राहुल मन्दिर हेर्ने रहेको थियो। मैले सोचेको थिएँ त्यहाँ यी दुईवटा सम्पदा मात्र रहेका छन्। सन् २००९ मा युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचिमा राखेको ऊथाइशानमा पुगेपछि म आश्चर्य चकित भएँ। त्यो ठाउँ पुग्दा आश्चर्य हुनुपर्ने केही कारणहरु थिए। जुन महिनामा बेइजिङमा निकै गर्मी हुँदा पनि ऊथाइशान चिसो थियो। बेइजिङमा अप्रिल मध्यतिर दुई सातासम्म सेतै उड्ने भोटेपीपलको भुवा त्यहाँ जुन महिनाको चौथो सातातिर उड्दै थियो। यसको अर्थ ऊथाइशान भौगोलिक हिसाबले निकै उचाइमा रहेको छ। मैले गुगल गरेर हेर्दा थाहा भयो यो भूभाग उत्तरी चीनको सबैभन्दा उचाइमा पर्ने रहेछ र यहाँको उचाइ ३ हजार ६१ मिटर रहेछ।

    सबैभन्दा पहिला म अरनिकोले बनाएको श्वेतचैत्य नियाल्न गएँ। जब म श्वेतचैत्य खोज्दै त्यसको समिपमा पुगेँ मेरो इच्छा र चाहनामाथि पानी घोप्टियो। कारण श्वेतचैत्यको जिर्णोद्वार हुँदै रहेछ। श्वेतचैत्यको आसपास जान बन्देज थियो र जिर्णोद्वारका लागि बाहिरबाट जालीले ढाकिएको थियो। ऊथाइशान क्षेत्रको सबैभन्दा ठूलो आकर्षण र सबैभन्दा उच्च भवनका रुपमा रहेको यो चैत्य लगभग ५० मिटर उचाइको छ। बेइजिङमा रहेको श्वेतचैत्य ५० दसमलव ९ मिटर उचाइको छ। तसर्थ यो बेइजिङको भन्दा केही होचो श्वेतचैत्यले ऊथाइशानको गौरव बढाएको छ। हरियो जालीले छोपिएको श्वेतचैत्यको केही तस्बिर लिएर जिर्णोद्वारको काम सकिएपछि फेरि आउने भाकल गर्दै म चुकचुकाएँ।

    ऊथाइशानको शान्त वातावरण, सितल हावापानी, आध्यात्मिक व्यक्तिहरुको घुइँचो, चैत्य र बिहारबाट मगमग बासना आइरहेको धूप, पुराना कला र सम्पदाले जोसुकैलाई लोभ्याउँछ। एक फन्को लगाउन होइन, केही दिन बसेर रमाइलो मान्न पनि होइन, त्यहाँ त महिनौँ घोत्लिन जानु पर्ने ठाउँ हो। कुनै तपस्वीका लागि सबैभन्दा उत्तम ठाउँ नै ऊथाइशान हो। खोज र अनुसन्धानकर्ताका लागि, साहित्य सिर्जना गर्नका लागि, गहन अनुवाद गर्न अथवा अत्यासलाग्दो जीवन भोगाइबाट शान्ति खोज्नेहरुका लागि ऊथाइशानको विकल्पै छैन। तब न अरनिकोले आफ्नो जीवनको अन्तिम क्षण बिताउन खोजेका थिए। उनले पौरख गरेर श्वेत चैत्य ठड्याएर मात्र त्यो ठाउँ मन परेका थिएनन्। त्यो ठाउँसँग त्यस्तै विलक्षण शक्ति थियो, आकर्षण क्षमता थियो, महामञ्जुश्रीको जन्मस्थान थियो र पवित्र भूमि थियो। आज पनि यी सबै गुणहरु बोकेर ऊथाइशान शिर ठाडो गरिरहेको छ।

    अरनिको निर्मित श्वेत चैत्यको तस्बिर लिएर म राहुल मन्दिर खोज्न थालेँ।

    ऊथाइशानमा पाँच दर्जनभन्दा बढी पवित्र बौद्ध मन्दिरहरु (गुम्बाहरु) रहेका छन्। त्यहाँ रहेका मन्दिरका हरेक नाम खोज्दा पनि मैले राहुल मन्दिर पत्ता लगाउन सकिँन। मोबाइलमा तुरुन्तै भिपिएन अन गरेँ र गुगल सर्च गरेर खोजेँ। गुगलले पनि कुनै जानकारी दिएन।

    मलाई एकजना लामा गुरुको सम्झना आयो। नेपाली लामा गुरु कोभिड महामारीभन्दा अगाडि लामो समय ऊथाइशानमा बस्नु भएको थियो। यतिबेला काठमाडौँको बौद्धनाथमा बसिरहनु भएका लामा गुरुलाई वीच्याटमा कल गरेँ तर उठेन। भ्वाइस म्यासेज छोडेर राहुल मन्दिरका बारेमा बताउन भनेँ। उहाँको प्रत्युत्तर नपाएपछि फेरि खोज्न थालेँ।

    केही चिनियाँलाई सोधखोज गरेँ। तर कसैले पनि बुझेनन्। एकजना नवजवान चिनियाँले प्रश्न गरेँ 'तपाईँले शाच्यमुनिका छोराको मन्दिर खोज्नु भएको हो?'

    ओहो उनको प्रश्न नै मेरा लागि उत्साहको मूल थियो। हो हो भनेपछि उनले उत्तरपूर्वतिर औँल्याउँदै भने 'ऊ… त्यही हो त राहुल मन्दिर।'

    ओहो त्यो मन्दिरलाई मैले अगाडि नै दुई फन्का लगाइसकेको थिएँ। त्यही मन्दिर राहुलका नाममा बनेको भनेर मलाई अझै शङ्का थियो। तै पनि म दौडेर त्यहाँ पुगेँ र बाहिर लेखिएको सूचना पाटी पढ्न थालेँ। यसभन्दा अगाडि पनि दुईपटक उक्त सूचनापाटी पढेको थिएँ। त्यहाँ राहुल मन्दिर भनेर लेखिएकै थिएन। टाउकोमा अर्कै मन्दिर लेखेको देखेपछि मैले पूरै सूचना पढेको थिइँन। पढ्दै गएपछि बल्ल थाहा भयो त्यही रहेछ राहुल मन्दिर।

         उक्त मन्दिरको सूचनापाटीमा लेखिएको नाम थियो 'लुओहोउ मन्दिर'। मैले ध्यान दिएर सूचनापाटी पढेँ। त्यहाँ शाक्यमुनि बुद्धका छोराको मन्दिर भनेर लेखिएको रहेछ। अझ अनौठो कुरा त उनको मांशपिण्डको शरीर नै यहाँ संरक्षण गरेर राखिएको थियो भन्ने उल्लेख छ। १७ हजार वर्गमिटरमा रहेको यो मन्दिरमा ११८ वटा कोठा रहेछन्। त्यहाँ भएका मन्दिरहरुमा नै सबैभन्दा भव्य यही मन्दिर लाग्ने गर्छ।

    यो मन्दिर थाङ राजवंशको समयमा निर्माण गरिएको रहेछ। थाङ वंशले चीनमा सातौँदेखि दशौँ शताब्दीसम्म शासन गरेको थियो। सन् १४९२ मा यसको पुननिर्माण भएको जानकारी पाइन्छ। यो मन्दिर तिब्बती बौद्ध धर्मावलम्बीहरुका लागि एउटा प्रमुख र पवित्र स्थलका रुपमा रहेको छ।

    राहुल मन्दिर अर्थात 'लुओहोउ मन्दिर' भव्य र ज्वलन्त रहेछ। पहेँलो लामा पोशाकमा तिब्बती लामाहरुले मन्त्रपाठ गरिरहेका थिए। गुम्बाको आपपास र वातावरण अरुभन्दा पृथक थियो। किनभने अरु गुम्बामा चिनियाँ लामा थिए भने राहुल गुम्बामा तिब्बती लामा थिए। तिब्बती लामाको पोशाक नेपाली लामाहरुकै जस्तो हुन्छ। चिनियाँ लामाको पोशाको रङ केही फरक हुने गर्छ।

    शाक्यमुनि बुद्ध नेपालमा जन्मिएका। उनकी श्रीमती यशोधरा अनि छोरा राहुल। हामीलाई यति मात्र थाहा छ। राहुल कहाँ गए के गरे भन्ने कतै उल्लेख छैन। तर चीनले उनको शरीरलाई नै संरक्षण गरेर मन्दिर बनाएको छ भन्ने कुरा आजसम्म कुनै नेपाली सन्दर्भमा उल्लेख नहुनु निकै दुःखद कुरा हो।

    सत्यमोहन जोशीजीले हेर्न नपाउनु भएको ऊथाइशानमा अरनिकोले बनाएको श्वेतचैत्य मैले पनि राम्ररी हेर्न पाइँन। बरु मैले राहुल मन्दिर राम्ररी अवलोकन गर्ने मौका पाएँ। श्वेतचैत्यको पुननिर्माण सकिएपछि म फेरि जानेछु ऊथाइशान। जोशीज्यू तपाईँको तेस्रो वार्षिकीमा श्रद्धा अर्पण गर्दै अरनिकोका पदचाप खोज्दै ऊथाइशान पुगेको जानकारी गराउँछु। तपाईँको आत्माले शान्ति पावोस्।

साभारः सेतोपाटी अनलाइन (२०२४ अक्टोबर १६)