यही सेप्टेम्बर १९ र २० तारिख असोज (३ र ४ गते) चीनको राजधानी बेइजिङमा ‘बेइजिङ संस्कृति मञ्च’ (बेइजिङ कल्चर फोरम) आयोजना भयो। ७० देशका २ सयजति विदेशी र एक सयजति चिनियाँ सहभागी भएको उक्त मञ्चमा जापानका पूर्व प्रधानमन्त्रीदेखि विभिन्न देशका उच्च पदाधिकारी सहभागी थिए।

   बेइजिङ नगरपालिका र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको प्रचारप्रसार विभागले आयोजना गरेको मञ्चमा युनेस्कोका लागि सुडान, अर्जेन्टिना, फ्रान्स लगायतका राजदूतहरु पनि सहभागी थिए। विभिन्न विश्वविद्यालयमा सम्पदा विषयका प्राध्यापकहरुको पनि बाक्लै उपस्थिति थियो। सांस्कृतिक सम्पदा सम्बन्धी खोज र अनुसन्धान गर्दै आएका व्यक्तिहरुदेखि विभिन्न सङ्ग्रहालयमा लामो समय बिताएका विज्ञहरुको अनुभव र कार्यपत्र प्रस्तुति  देख्ता विश्वविद्यालयको कक्षा कोठाभित्र पुगे जस्तै लाग्यो। सांस्कृतिक सम्पदाका ख्यातिप्राप्त व्यक्तिहरु सहभागी भएको उक्त महत्वपूर्ण कार्यक्रममा सहभागी हुने अवसर पनि अलिक अनौठो थियो।

   अरनिकोले बेइजिङमा बनाएको श्वेतचैत्यका बारेमा खोजी गर्दै यस सम्बन्धमा मैले केही लेखहरु प्रकाशित गर्दै आएको थिएँ/छु। श्वेतचैत्य व्यवस्थापन समितिले मेरो नाम सिफारिस गरेको रहेछ। तसर्थ मैले आफ्नो क्षमताभन्दा निकै उच्च स्तरको कार्यक्रममा सहभागी हुने अवर पाएको थिएँ।

कार्यशाला गोष्ठी, सांस्कृतिक सम्पदाको प्रत्यक्ष अवलोकनका लागि स्थलगत भ्रमण, अन्तर्क्रिया र साँझमा सांस्कृतिक कार्यक्रम समेत रहेकाले बेइजिङको क्यापिटल होटलमा सेप्टेम्बर १८ साँझदेखि २१ तारिख बिहानसम्म आवासीय सुविधा थियो। सेप्टेम्बर १८ तारिख साँझ कार्यस्थल पुगेपछि नेपालबाट कोही आएको छ कि भनेर मैले सोधखोज गरेँ। आयोजकका अनुसार उनीहरुले काठमाडौँ महानगरपालिकाका मेयरलाई आमन्त्रण गरेका थिए तर आउनु भएन। नेपालको प्रतिनिधित्व गर्ने म एक्लो व्यक्ति हुन पुगेको थाहा भयो।

कार्यक्रममा अमेरिकाबाट सहभागी भएका डा हुङ सी छाओसँग परिचय भयो। उनी चिनियाँ मुलका अमेरिकी नागरिक रहेछन्। विश्व स्मारक कोष (वर्ल्ड मोनुमेन्ट्स फन्ड)का प्रोग्राम म्यानेजर रहेका हुङले आफ्नो अंग्रेजी नाम रेक्स रहेको बताए। रोचक कुरा के भने उनको संस्थाले काठमाडौँ महानगरभित्रका ढुङ्गेधारा अर्थात् हिटी संरक्षण कार्य गरिरहेको रहेछ।

चिया खाने समय र अन्य फुर्सदको समय मिलाएर मैले काठमाडौँ उपत्यकाभित्रका हिटीको अवस्था, यसको संरक्षणमा चुनौति, स्थानीय र संघीय सरकारको भूमिका आदि बारेमा रेक्ससँग चासो राखेँ। उनले पनि आफ्नो अनुभव सुनाए। उनको भनाइ अनुसार उपत्यकाका हिटीले ६ सय वर्षभन्दा पुरानो मानव सभ्यता, संस्कृति, इतिहास, समाज, राजनीति, अर्थतन्त्र र विविध मूल्यमान्यता बोकेका छन्। ती हिटीहरुको गहन अध्ययन र संरक्षण गर्नु सबैको दायित्व हो। नयाँ पुस्तालाई हिटीका बारेमा खासै चासो नभएको र विभिन्न कालखण्डमा अतिक्रमण भएर मासिएको उनले सुनाए। आफ्नै सहरको सभ्यताको महत्व दर्शाउँदै एउटा विदेशीले व्याख्या गर्दा मलाई कुरी कुरी लाग्यो।

उक्त मञ्चमा विभिन्न देशका विज्ञले आफ्नो देशको सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षणमा देखिएका चुनौति, पहिले र अहिलेको अवस्था आदि बारेमा श्रव्यदृश्य सामग्री सहित प्रस्तुति दिएका थिए।

प्रस्तुतिकै सिलसिलामा बेइजिङको केन्द्रीय रेखा अर्थात् 'सेन्ट्रल एक्सिस'का बारेमा अलिक बढी व्याख्या र विश्लेषण भयो। विश्व सम्पदा सूचिमा दर्ज भएको चीनको सबैभन्दा कान्छो सम्पदा हो बेइजिङको केन्द्रीय रेखा। साढे सात सय वर्षको इतिहास बोकेको यो रेखाले बेइजिङको इतिहास, सभ्यता, राजनीति, सामाजिक, आर्थिक, भूगोल, रहनसहन आदि कुरालाई बोकेको छ। अनि सबैभन्दा ठूलो कुरा यो रेखाको सुरुआत महान् नेपाली कलाकार अरनिकोले गरेका हुन्।

बेइजिङ केन्द्रीय रेखा

 बेइजिङको केन्द्रीय रेखा अर्थात ‘बेइजिङ सेन्ट्रल एक्सिस्’लाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय शैक्षिक, वैज्ञानिक तथा सांस्कृतिक संगठन (युनेस्को)ले विश्व सम्पदा सूचीमा अंकित गरेको छ। अब यो चीनको ५९ औँ विश्व सम्पदा स्थल बनेको छ। गत जुलाई २७ मा भारतको नयाँ दिल्लीमा सम्पन्न विश्व सम्पदा समितिको ४६ औं बैठकले उक्त घोषणा गरेको हो।

   बेइजिङको केन्द्रीय रेखा अर्थात अक्षमा ऐतिहासिक दरबार र पार्कहरु रहेका छन्। साढे सात सय वर्षदेखि बेइजिङको विकासको साक्षी बनेको यो रेका चीनका विभिन्न शाही राजवंश प्रणाली र शहरी योजना परम्पराको प्रमाण पनि हो। युनेस्कोको विश्व सम्पदा महासन्धि अनुसार बेइजिङको केन्द्रीय अक्षले चिनियाँ परम्परा र बुद्धिमार्फत विश्वभरको शहरी योजनाको इतिहासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याएको छ।

   बेइजिङको केन्द्रीय रेखाले तेह्रौं शताब्दीदेखि चिनियाँ इतिहासमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण राष्ट्रिय स्मारकहरू, औपचारिक भवनहरू र ऐतिहासिक भवनहरूलाई संयोजन गरेको छ। चिनियाँ सभ्यताको अद्वितीय साक्षी रहँदै आएको यो रेखा प्राचीन बेइजिङ सहरको मध्यभागमा उत्तर र दक्षिणी फैलिएको छ। १३ औं शताब्दीको युआन राजवंशमा सुरु भएर मिङ राजवंश, छिङ राजवंश र आधुनिक समयसम्म यात्रा गर्दा यसले बेइजिङको सहरी योजनालाई जीबित बनाएको कुरा प्रत्यक्ष देख्न सकिन्छ।

   दक्षिणमा योङतिङ गेटदेखि उत्तरमा बेल टावर र ड्रम टावरसम्म ७.८ किलोमिटर फैलिएको यो रेखा बेइजिङको समृद्ध वास्तुकला र सांस्कृतिक विरासतको एउटा उल्लेखनीय प्रमाण हो। यस रेखामा थिआनआनमन क्षेत्र, ६४४ वर्ष चीनमा शासन चलाएको दरबार (फर्बिडन सिटी), चिङशान पार्क, ड्रम र बेल टावर, टेम्पल अफ हेभन, छिआनमन गल्लीसहित एक दर्जन भन्दा बढी प्रमुख सांस्कृतिक सम्पदा स्थलहरू रहेका छन्।

मुख्य डिजाइनरः अरनिको

   बेइजिङको केन्द्रीय रेखाको सुरुआत युआन राजवंशमा भएको हो। कुबलाई खानले १२६७ मा तातू (वर्तमान बेइजिङ) लाई पहिलोपटक राजधानी स्थापना गरेका थिए। बेइजिङलाई राजधानी बनाउने कुरामा योजनाको नेतृत्व महान् नेपाली कलाकार अरनिकोले गरेका थिए। यद्यपि चिनियाँ सामग्रीहरुमा केन्द्रीय रेखाको प्रारम्भिक डिजाइन अरनिकोले गरेको कुरा कतै पनि उल्लेख छैन। तर उक्त समयमा चिनियाँ कला तथा सम्पदा निर्माणको नेतृत्व अरनिकोले गरेका थिए। तसर्थ यो भन्न सकिन्छ कि यतिबेला युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचिमा समावेश गरेको बेइजिङको केन्द्रीय रेखाको प्रारम्भिक खाका अरनिकोले गरेका थिए।

    कुबलाई खाले अरनिकोलाई मन्त्री सरहको मान पदवी दिएका थिए र उनलाई सांस्कृतिक सम्पदा निर्माणको मुख्य व्यक्ति घोषित गरेका थिए। अरनिकोले खगोल विज्ञान अध्ययन गर्नका लागि विशाल दुर्बिनदेखि बेइजिङमा विभिन्न सम्पदाहरु बनाएका थिए। चुयोक्वाङ ग्रेटवाल प्रवेश गर्ने मुख्य गेटको डिजाइन र निर्माण सुरुआत अरनिकोले गरेका थिए भन्ने कुरा उक्त गेटमा अङ्कित रञ्जना लिपि र संस्कृति मन्त्र तथा परम्परागत नेपाली शुभचिन्हहरुले पनि पुष्टि गर्दछ। यो गेट अरनिकोको देहान्त भएको लगभग ३४ वर्षपछि मात्र निर्माण सम्पन्न भएको थियो।

   अरनिकोले तत्कालीन अवस्थामा पाएको जिम्मेवारी र ख्यातिले पनि बेइजिङको केन्द्रीय रेखाको डिजाइन उनैले गरेका थिए भन्न सकिन्छ। किनभने सहरी विकासको अवधारणासँगै यो रेखामा दर्जनौँ सांस्कृतिक सम्पदा र भवनहरु रहेका छन्। अरनिकोको डिजाइनमा थालनी भएको यो रेखा विस्तार हुँदै हाल झण्डै ८ किलोमिटर लामो बनेको छ।  

   कुबलाई खाले स्थापना गरेको युआन राजवंशपछि सन् १३६८ मा चीनको सत्ता मिङ मिङ राजवंशमा गयो। मिङ राजवंशका सम्राट योङ्गले आफ्नो दरवार वर्तमानको फर्बिडन सिटीमा बनाएका हुन्। कुबलाई खाको दरवार फर्बिडन सिटीभन्दा केही उत्तरतिर थियो तर त्यसको भग्नावशेष पनि हाल प्राप्त छैन। पछि छिङ राजवंशले पनि फर्बिडन सिटीबाट शासन चलाए। सन् १९१२ मा चीन गणतन्त्र भएपछि फर्बिडन सिटीलाई दरवार सङ्ग्रहालय बनाइएको छ।

   सन् १९४९ मा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले सत्ता लिएपछि ५० र ७० को दशकमा थिआनआनमन क्षेत्रको मर्मतसम्भारले यसलाई सार्वजनिक उत्सव र राज्य समारोहहरूको लागि खुला केन्द्रमा परिणत गरेको छ। सन् २०११ मा युनेस्कोको मान्यता अनुसरु बेइजिङ नगरपालिकाले एक सयभन्दा बढी नवीकरण परियोजनाहरू पूरा गरी यी ऐतिहासिक स्थलहरूलाई सावधानीपूर्वक पुनर्स्थापना र संरक्षण गरेको छ।

चीनबाट सिक्ने कि

चीनले भौतिक सम्पदाका साथै गैरभौतिक सांस्कृतिक सम्पदालाई संरक्षण गर्ने काममा व्यापकता दिएको छ। विभिन्न अल्पसङ्ख्यक जातिका चलनलाई संरक्षण गर्न र उत्तराधिकार उत्पादन गर्नका लागि विभिन्न तौरतरिका अपनाएको छ। परम्परागत कलाका लागि शैक्षिक विधि, रोजगारीको ग्यारेन्टी, पुस्तान्तरणमा सीप विकास, पर्यटन प्रवर्द्धनमा मुख्य चासो, आय आर्जनको स्रोत विकास, इतिहासप्रतिको गौरव, अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरुमा अवसर प्रदान आदि कार्यले यस्ता कार्यमा लाग्नका लागि युवा पुस्तालाई प्रोत्साहन दिएको छ।

नेपालमा पनि कयौँ गैरभौतिक सांस्कृतिक सम्पदाहरु रहेका छन्। सरकारले चासो नदिँदा यस्ता गैरभौतिक सांस्कृतिक सम्पदाहरु नासिँदै गएका छन्। पूर्वतिर लिम्बू समुदायमा नाचिने धाननाच हिजोआज देख्न मुस्किल छ। दशैँमा नवरथा लागेपछि नगरा बजेको सुनिन्न। राई जातिको चण्डी नृत्य उँधौली र उँभौलीमा सीमित छ। गुरुङ जातिको घाटु नृत्य, थारु जातिको कौडा नृत्य, नेवार जातिको खाना, राउटेको संस्कृति संरक्षणमा सम्बन्धित निकायले कुनै चासो देखाएको छैन।

हामीले गाईजात्रा, इन्द्रजात्रा, रोपाइँजात्रा जस्ता केही सांस्कृतिक पर्वलाई जीवित राखेका छौँ तर यस क्षेत्रमा न कुनै शैक्षिक संस्था छ न कुनै उत्तराधिकार उत्पादन गर्ने औपचारिक संस्थालाई राज्यले भरणपोषण गरेको छ। साँखुको बज्रयोगिनी, खोटाङको हलेसी, ताप्लेजुङको पाथीभरा, चितवनको देवघाट, प्युठानको स्वर्गद्वारी लगायतका सम्पदालाई राज्यले अन्तर्राष्ट्रय बजारमा चिनाउने प्रयास गरेको देखिँदैन।

कुनै पनि सम्पदालाई विश्व सम्पदा सूचिमा राख्नका लागि निकै ठूलो प्रयत्न गर्नुपर्छ। यसमा भूराजनीति र पूर्वाग्रहहरु पनि आउने गर्छन्। चीनले बेइजिङको केन्द्रीय रेखालाई विश्व सम्पदा सूचिमा राख्ने प्रयत्न गर्दा थुप्रै अवरोधहरु आएका थिए। तर चीनले अडिग रुपमा आफ्नो कार्यमा निरन्तर लागिरह्यो। युनेस्कोले निर्धारण गरेको मापदण्डलाई पूरा गर्यो र अन्तर्राष्ट्रिय समाजमा वकालत पनि गरिरह्यो।

हाम्रो त बिडम्बना के छ भने काठमाडौँका पुराना मठमन्दिर र हिटी अतिक्रमण  गर्नमा पहुँचवालाहरु नै लागेका छन्। संरक्षण गर्ने निकायमा तिनै अतिक्रमणकारी पुग्छन् र सम्पदालाई भ्रष्टीकरण गर्छन्। तब न हाम्रा हिटी संरक्षणमा विदेशी संस्था आउनुपर्छ। अनि हाम्रै पुर्खाले विदेशमा डिजाइन गरेको सहरी सभ्याता र योजनाको लाइन यतिखेर विश्व सम्पदा सूचिमा अटेको छ।

साभारः सेतोपाटी अनलाइन (२०२४ नोभेम्बर ४)