रहस्यमय वातावरणले भरिपूर्ण छिंग हाई-तिब्बत टारभूमिमा समुद्र सतहदेखि सबैभन्दा अग्लो स्थानमा सबैभन्दा ठूलो परिधिको एक दरबार आकारको भवन अवस्थित छ। त्यो नै हो तिब्बती वौद्ध धर्मको शानदार र भव्य संरचना– पोताला दरबार।

       ईस्वी सम्बत सातौं शताब्दीमा निर्मित पोताला दरबार त्यस बेलाका तिब्बती राजा स्रन्चन्गेम्पोले थांग वंशकी राजकुमारी वन् छनसित विवाह गर्नका लागि निर्माण गर्नुभएको [पोताला] हो। यो शब्द संकृत भाषाको उच्चारण अनुसार उल्था गरिएको हो। यसलाई [ फुथोलो ] वा [ फु थो भन्ने उच्चारणमा पनि अनुवाद गरिएको छ। यसको अर्थ अवलोकितेश्वेरको वासस्थान हो। त्यसै कारण लोक दुनियाँमा पोताला दरबारलाई [ दोस्रो फु थो पहाड ] पनि भनिन्छ । पोताला दरबार तिब्बतको लाह्साको लाल पर्वतको काखमा निर्मित छ र त्यो समुद्र सतहदेखि तीन हजार सात सय मिटरको उचाइमा रहेको छ। पहाडको भरोसामा निर्मित यस पोताला दरबारको क्षेत्रफल तीन लाख साठी हजार वर्गमिटरभन्दा बढी छ। यो दरबार लाल महल र श्वेत महल गरी दुइ भागमा विभाजित छ। लाल महल बीचमा अवस्थित छ भने श्वेत महल दुइपट्टि तेर्सो परेर रहेको छ। रातो र सेतो गरी दुइ रंग पोतिएको लाल महल र श्वेत महलले पोताला दरबार गठन गरेका छन् । तलै तला परेको यो पोताला दरबार निकै भव्य देखिन्छ।

        पोताला दरबारको मध्य भागमा अर्थात लाल डाँडोको सबभन्दा अग्लो स्थानमा स्रन्चन्गेम्पोले बनाउनुभएको देहशुद्धि र पूजा गर्ने कोठा छ। यो गुफा आकारको देवालय हो। यस देवालयमा स्रन्चन्गेम्पो, राजकुमारी वन् चन्, नेपालकी राजकुमारी भ्रृकुटी र स्रन्चन्गेम्पोका भारादार लु तुं चान् आदि व्यक्तिहरुका शालिक राखिएका छन। ती शालिकहरु सबै सातौं शताब्दीका तिब्बतका मूल्यवान् कलात्मक वस्तु हुन।

स्रन्चन्गेम्पो、 राजकुमारी वन् चन् शालिक

        पोताला दरबार तिब्बतमा प्रचलित वौद्ध धर्मको दरवारे गढीको नमूना भए तापनि त्यसमा हान् जातिको भवन-कला अन्तर्गत खम्बामा बुट्टा कुँदाइको विशेषता पनि कायमै राखिएको छ। सन 1300 अघि तिब्बत र हान् जातिका बीच बैवाहिक सम्बन्ध गाँसिएको भन्ने कुराको प्रमाण यो पोताला दरबार नै हो। यसका साथै त्यो तिब्बती र हान जातिको एकताको ऐतिहासिक दसी हो। तिब्बती जाति होस् वा हान् जाति, सबै मानिसहरुले 1300 वर्षअघिको यो मनमोहक कथालाई एक कान दुइ कान मैदान गराएका छन।

        ईस्वी सम्बत सातौं शताब्दीमा त्यहाँ तिब्बतीहरुको राज थियो। त्यहाँका राजा स्रन्चन्गेम्पोले सुशासन कायम गर्नुका साथै जनतालाई निकै मायाममता बाँडेका थिए। त्यस बेलाको तिब्बत दिनप्रति दिन शक्तिशाली हुँदैगएको थियो। मध्य चीनमा शासन गरिरहेको त्यस बेलाको थांग वंशसित मितेरी सम्बन्ध स्थापना गर्ने उद्देश्य राखी मध्य चीनबाट उन्नत प्रविधि र सँस्कृति भित्र्याएर स्रन्चन्गेम्पोले थांग वंशका राजकुमारी वन् छनसित विवाह गर्ने निर्णय गरेका थिए। विवाहका लागि केटी माग्न पठाएका दूत लु तुंग चानले उपहार लिएर थांग वंशको राजधानी शाङ आन् अर्थात अहिलेको सि आन् शहर पुगेपछि थांग वंशका आसपासका केही मुलुकले पनि सुन्दरी र गतिली राजकुमारी वन् छन् सित विवाह गर्नका लागि माग्न गएको कुरा थाहा पाएका थिए। थांग वंशका राजा थाइ चुंगले विभिन्न राज्यका दूतहरुका बीच बुद्धि जाँच प्रतियोगिता गराउने निर्णय गरे। राजाले तीनवटा प्रश्न सोधे र ती तिनवटा प्रश्नको ठीक जवाफ दिनेलाई राजकुमारीसँग विवाह गराइदिने विचार गरेका थिए।

        पहिलो प्रश्न थियो, उद्यानमा दश थान काठ छन जसको दुइ पट्टिको मोटाइ बराबर छ। दूतहरुले ती काठको शीर भाग र पुछार भाग छुट्टाउनुपर्छ। बुद्धिमान लु तुंग चान्‍ले काठलाई पानीमा राखे। रुखको जरातिरको भागको संरचना बाक्लो भएकाले पानीमा राखेपछि पानीभित्र ढल्कंदै गयो। त्यसरी लु तुंग चान्ले काठको शिर भाग र पुछार भाग छुट्ट्याएका थिए।

        थांग थाइ चुंगले दोस्रो प्रश्न अघि सारे। राजाले एक जेड ल्याए। पूरा जेडमा नौवटा मोड थिए र बीचमा एउटा सानो प्वाल थियो। राजाले ती दूतहरुलाई एउटा मसिनो धागा त्यस प्वालको छिराउन लगाए। ती दूतहरुले आँखा चिम्सा पारेर मसिनो धागो लिई प्वालमा छिराउनथाले। तर लु तुंग चानले प्यालको एकापट्टि मह दले र त्यस धागालाई कमिलाको कमरमा बाँधिदिए। त्यसपछि उनले कमिलालाई प्यालको अर्कोपट्टि राखे। कमिलाले महको सुगन्ध पाएपछि प्वालमा बामे सर्न थाल्यो। लु तुंग चानले प्वालतिर फुक्दै त्यस कमिलालाई धपाए। त्यसरी त्यस कमिलाले त्यस मसिनो धागोलाई प्वालको अर्कोपट्टि पुर्‍यायो। यसमा पनि लु तुंग चानको जीत भयो।

         राजाले तेस्रो प्रश्न जारी गरे। एक सयवटा पोथी घोडा र एक सय बछेडाहरु छ्यासमिस पारेर राखिएका थिए। यसमा कुन घोडाको बछेडो कुन हो भनेर छुट्टाउनुपर्थ्यो। ती दूतहरुले धेरै जुक्ति निकाले। कसैले रंग अनुसार, केसैले आकृति अनुसार घोडाका आमा र बच्चा छुट्ट्याउने प्रयास गरे। तर कसैले पनि सही उत्तर पाउन सकेन। तर लु तुंग चानले पोथी घोडा र बछेडाहरु छुट्टा-छुट्टै गरी राखे। एक रातपछि उनले ती आमा-घोडाहरुलाई थुनिएको ठाउँबाट निकाले। ती बछेडाहरुले आ-आफ्नालाई आमा देखेर दूध खान तुरुन्तै अघि बढे। एकैछिन पोथी घोडा र बछेडाहरुलाई छुट्टयाइदिए। राजा थांग थाइ चुंगले लु तु‍ग चानको जवाफ सबै ठीक भएको देखेर अर्को प्रश्न थप गरेर भनेः दूतहरुले अनुहारमा मफलर लगाएका पाँच सयजना सुसारेमध्ये कुन चाहीं राजकुमारी वन् चन् हुन छुट्ट्याउनुपर्छ। दूतहरुमध्ये कसैले पनि राजकुमारी वन चन्लाई देखेको थिएन। यो प्रश्न धेरै गाह्रो भयो। तर लु तुंग चानले राजकुमारी वन् चनलाई एक किसिमको विशेष सुगन्धी धूप धेरै मन पर्ने कुरा थाहा पाएका थिए। मौरीले पनि यस किसिमको वास्ना निकै मन पराउँछ। राजकुमारीलाई पहिचान गर्ने दिनमा लु तुंग चानले लुकीचोरी केही मौरी ल्याएका थिए। उनले ती मौरी छोडेपछि ती मौरी उडेर राजकुमारी वन् चनको छेउमा पुगे। यसरी उनले राजकुमारीलाई चिने। लु तुंग चानको फेरि जित भयो। राजा थांग थाइ चुंगले मनमनै विचार गरेः तिब्बतका भारादार यति बुद्धिमान छन र यस्तो बुद्धिमान भारादारको उपयोग गर्ने राजा त झनै बुद्धिमान हुनुपर्छ। त्यसैले राजाले राजकुमारी वन् चन्लाई स्रन्चन्गेम्पोसँग विवाह गरिदिने निर्णय गरे।

         स्रन्चन्गेम्पोले निकै खुशी भएर राजकुमारी वन् चनसित विवाह गर्नका लागि नौ सय उनान्सयवटा कोठा भएको एक दरबारको निर्माण गर्ने आदेश दिए, जुन दरबार अहिलेको पोताला दरबार नै हो। स्रन्चन्गेम्पोले राजकुमारी वन् चनसित विवाहका लागि केटी माग्न पठाएका दूत लु तुंग चानको कथा पनि जीवन्त रुपमा पोताला दरबारको भित्ते चित्रमा चित्रण गरिएको छ।