सिस्या वंशका सम्राटहरुको समाधिस्थल
        चीनको उत्तर-पश्चिमी भागमा पर्ने निंग स्या व्है जातीय स्वायत्त प्रदेशमा फेला पारिएका सिस्या वंशका सम्राटहरुको समाधिस्थल बिसौं शताव्दीमा चीनको पूरातात्त्विक अनुसन्धानका क्षेत्रमा हासिल गरिएका एक सयवटा महत्वपूर्ण उपलव्धिहरुमध्येको एक हो। चीनका अल्पसंख्यक जातिको पूरातात्त्विक इतिहासमा त्यसको महत्वपूर्ण स्थान रहेको छ।

        आजदेखि 770 वर्ष अघि चीनमा तीनवटा ठूल्ठूला राज्यहरु थिए। ती राज्यहरुमा मध्यभागमा पर्ने हान जातिको राज्य "सुन", उत्तर-पूर्वी भागमा पर्ने न्यू चंग जातिको राज्य "ल्याउ" र उत्तर-पश्चिमी भागमा पर्ने तांग स्यांग जातिको साम्राज्य "तास्या" अर्थात "सिस्या" थिए।

        एउटा स्वाधीन साम्राज्यका रुपमा रहेको सिस्याको आफ्नै भाषा र लिपि थियो। तर सन 1227 मा मंगोलियाली जातिका नेता छँगची सहानको नेतृत्वमा गएको सेनाले सिस्या राज्यमाथि प्रहार गरी त्यहाँका तांग स्यांग जातिका व्यक्तिहरुलाई ठूलो मात्रामा मारिदिएको थियो। यस क्रममा सिस्या राज्यका विभिन्न सामग्रीहरु पनि पूर्ण रुपमा ध्वस्त पारिएको थियो। त्यसरी पहिले समृद्ध अवस्थामा रहेको सिस्या राज्यद्बारा हालका मानिसहरुलाई केही पहेली छोडिएको थियो।

         गत शताव्दीको 70को दशकको शुरुमा सिस्या राज्यका सम्राटहरुको समाधिस्थल आकस्मिक रुपमा फेला परेको थियो। त्यसपछि चीनका पूरातत्वविदहरुले धेरै पटक त्यहाँ सर्वेक्षण गरी सिस्या राज्यका सम्राटहरुको समाधिस्थलको बनौटबारे प्राथमिक रुपमा जानकारी हासिल गरेका छन।

         सो समाधिस्थलले पचास वर्गकिलोमिटर जति क्षेत्रफल ओगटेको छ। यसमा सम्राटहरुका नौवटा समाधि-पार्क तथा ठूला-ठालुहरुका 250 वटाभन्दा बढी समाधिस्थलहरु छन। यो समाधिस्थल चीनमा हालसम्म सुरक्षित सबैभन्दा ठूलो सम्राटहरुका समाधिस्थलहरुमध्येको एक हो। र साथै जमीनमाथि भएर पनि सबैभन्दा राम्ररी सुक्षित रहेका पूरातात्त्विक वस्तुहरुमध्येको एक पनि हो। त्यो समाधिस्थल पेइचिंगमा रहेको चीनको मिंग वंशको श सान लिन नामको समाधिस्थलजत्तिकै ठूलो छ। सम्राटहरुको हरेक समाधिस्थल स्वतन्त्र र पूर्ण वास्तुहरुको समूह हो। ती समाधिहरु सबै दक्षिणतिर फर्किएका छन र निकै शान्दार देखिन्छन।

         सिस्या राज्यका सम्राटहरुका नौवटा समाधि-पार्कहरुमध्ये तीन नम्बरको पार्कले सबैभन्दा बढी ठाउँ ओगटेको छ र सबैभन्दा राम्ररी सुरक्षित रहेको छ। यो नै सिस्या राज्यका संस्थापक सम्राट ली युआन हाउको समाधिस्थल रहेको ठहर पूरातत्वविदहरुले गरेका छन। त्यसैले सिस्या राज्यका सम्राटहरुका समाधिस्थलको पूरातात्त्विक अनुसन्धान कार्यको मुख्य विषय पनि यहीं तीन नम्बरको समाधि-पार्कको सर्वेक्षण हो।

  

  त्यस समाधिस्थलमा रहेका स्तूपलाई "पूर्वी पिरामिड" भनिन्छ। ती स्तूप समाधिस्थलको उत्तर-पश्चिमी क्षेत्र र समाधि-कक्षको ठ्याक्कै पछाडिपट्टि रहेका छन। सो वास्तु आठवटा कुना रहेको पिरामिड आकारको वास्तु हो। यो स्तूप माथितिर बढ्दैजाँदा क्रमशः सानो हुँदैजान्छ र केही सिंढीहरु बनेको जस्तो देखिन्छ। तीमध्ये सबैभन्दा ठूलो स्थानको परिधि चौतिस मिटर जति छ। सो स्तूपको आधारमा सात तह अथवा पाँच कति तह रहेको भन्ने कुरा हालसम्म एकीन हुन सकेको छैन। यो समाधि-स्तूप सिस्या राज्यका सम्राटहरुको समाधिस्थलमा रहेको महत्वपूर्ण र विशेष वास्तु हो। चीनका अन्य क्षेत्रका समाधिस्थलमा यस्तो स्तूप देखिंदैन। यसबाट सिस्या राज्यका ठूला-ठालूको समाधिमा विशेष खालको रितिरीवाजको विशेषता देखिन्छ।

        सन 2000 को अप्रिल 30 तारिखका दिन पूरातत्वविदहरुले उक्त तीन नम्बरको समाधि-पार्कको सर्वेक्षण गर्दा त्यसको उत्तर-पूर्वी कुनामा एउटा मूर्ति फेला पारेका छन जसमा मानिसको अनुहार र चराको शरिर बनाइएको छ जसलाई "चरा-मानिस" को नाम दिइएको छ। पूरातत्वविदहरुले अनुसन्धान गरेपछि के ठहर गरेका छन भने त्यो "चरा-मानिस" बुद्ध धर्मको पाठ्य-पुस्तकमा उल्लेख गरिएको च्यालिङ फिका नामको चरा हो। सँस्कृत भाषामा यसको उचारण "गरुड" हो भने चिनियाँ भाषामा त्यसलाई "मीठो स्वरको चरा" भनिन्छ। यो नै हिमालयमा रहेको एउटा चरा हो, त्यसको स्वर निकै मीठो हुन्छ। यस चरालाई बौद्ध धर्ममा स्वर्गको चरा भनिएको छ।

        सिस्या राज्यका सम्राटहरुको समाधिस्थलले चीनको प्राचीन कालमा हान जातिको राज-परीवारको समाधिस्थलको गुणस्तरबाट सिक्नुका साथै वौद्ध धर्मको वास्तुको प्रभावमा परी हान जाति र वौद्ध धर्मको तथा तांग स्यांग जातिको सँस्कृतिलाई समाहित गरेको ठहर विश्लेषकहरुले गरेका छन। सिस्या राज्यका सम्राटहरुको समाधिस्थलको आफ्नै विशेषता छ र चीनको समाधिस्थलको विकासको इतिहासमा त्यसको महत्वपूर्ण स्थान छ। त्यहाँ उत्खनन गरिएका प्रशस्त पूरातात्विक वस्तुहरुको साँस्कृतिक मूल्य तथा विशेष वास्तु-शैलीबाट सिस्या राज्यको ऐतिहासिक तथा साँस्कृतिक विशेषता अभिव्यक्त हुनुका साथै हालमा मानिसहरुलाई सिस्या राज्यको विशाल साँस्कृतिक भण्डार पनि देखाइएको छ।