विगत तीस वर्षदेति चीनको सुधार र खुलापनको प्रक्रियाको सिंहावलोकन गर्दा नभनी नहुने एउटा शब्द आउँछ। त्यो के हो भने " आर्थिक विशेष क्षेत्र" । चीनका सुधारयुक्त परीक्षण खेत र विदेशका लागि खुला हुने झ्यालको हैसियतले आर्थिक विशेष क्षेत्रहरुको स्थापनाले चीनको अर्थतन्त्रको विकासका लागि निकै महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ। यदि आर्थिक विशेष क्षेत्र नभएमा चीनका सुधार र खुलापनतर्फ आजका गहिर्‍याइ र व्यापकता हुँदैन भन्न सकिन्छ। आर्थिक विशेष क्षेत्र हुर्कन्दै-बढ्दै आएको प्रक्रियाले चीनको विकासको बाटोको प्रतिबिम्वित भएको देखिन्छ।

       "सन् 1979को बसन्त ऋतुमा एक जना बूढाले चीनको नान हाइ समुद्रको किनारमा ठिक चिन्न बनाउनुभएको थियो" । त्यही ठिक चिन्नका आधारमा एक गीत रचना गरिएको थियो। उक्त गीतमा उल्लेख गरिएका एक जना बूढा चाहिं चीनका सुधार र खुलापनका प्ररिकल्पनाकार तङ्ग स्याउ फिङ्ग हुनुहुन्छ। उहाँले लगाउनुभएको "ठिक चिन्न" चाहिं शन चङ्गव्दारा प्रतिनिधित्व गरिएको आर्थिक विशेष क्षेत्रहरु नै हुन्। स्वर्गीत वरिष्ठ नेता तङ्ग स्याउ फिङ्गले आर्थिक विशेष क्षेत्रसित सम्बन्ध बढाउनुभएको कारणबारे वर्तमान चीनलाई स्वदेश र विदेशमा परिरहेको वातावरणबाट व्याख्या गरिनुपर्छ। विगत शताव्दीको सत्तरी दशकको अन्तसम्म चीनले अझै पनि उच्च स्तरको केन्द्रीय योजना अनुसारको आर्थिक व्यवस्था लागू गर्दै आएको थियो। के कस्तो चीजबीजको उत्पादन गर्ने, के कति उत्पादन गर्ने र के कस्तो पाइलाव्दारा उत्पादन गर्ने जस्ता कुराहरु सबै नै सरकारले निर्णय गरेको थियो। यस कुराबाट श्रमिक र संचालकहरुका सक्रियतामाथि निकै ठूलो प्रभाव पारिनुका साथै उत्पादित साधन-सामग्रिहरुको वितरण पनि प्रभावकारी थिएन। तर चीनको बाहिर क्षेत्रमा तेस्रो पटकको प्राविधिक क्रान्तिको लहर जल्दो-बल्दो भएको देखिन्छ। अनेकौं विकसित पश्चिमी मुलुकहरुको अर्थतन्त्र द्रुतगति बढ्दै आएको थियो। यस बीचको निकै भिन्नताबाट वर्तमान चीनका नेतागणलाई के बुझाइएको थियो भने चीनको विकास विश्वबाट अलगिनुहुँदैन। विकास चाहिन्छ भने विदेशका लागि खुला हुनुपर्छ। सन् 1977 को नभेम्बमा वर्तमान चीनका नेता तङ्ग स्याउ फिङ्गले क्वाङ्ग तुङ्ग प्रान्तको निरीक्षण गर्दा शन चङ्गको एउटा माछा मार्ने गाउँमाथि नजर पुर्‍याउनुभएको थियो। त्यसैबेला तत्स्थानका बासिन्दाहरुको एक दिनको आमदानी एक चिनियाँ युआन पनि पुगेको थिएन। तर सानो नदीको उता छेउमा रहेको हङ्गकङ्गका किसानहरुको एक दिनको आमदानी साठी हङ्गकङ्ग डरल थियो भनिन्छ। उक्त भिन्नतालाई कम पार्न खोज्नु पर्छ। त्यसैगरी यस्तै खालका संकल्प र अठोटले गर्दा शन चङ्ग, चु हाइ, शान थौ र स्या मन जस्ता ठाउँहरुमा " आर्थिक विशेष क्षेत्र"को स्थापना गर्न चीनलाई उत्तेजित पारिएको थियो। अनि त्यसपछि सन् 1988मा हाइ नान नाउँको आर्थिक विशेष क्षेत्र थपिएको थियो।

        आर्थिक विशेष क्षेत्रको स्थापनाबाट सुधार र खुलापनको थाल्नीताक चीनको अडान प्रतिविम्बित भएको भन्न सकिन्छ। त्यसबेला चीनका धन-सम्पत्ति सीमित थियो, ऐन-कानूनको प्रणाली पनि अपूर्ण थियो र वैदेशिक आर्थिक आदन-प्रदान गर्ने अनुभव थिएन। यस्तै विशेष अवस्थाले गर्दा चीनले खुलापन गर्ने हो भने सबभन्दा पलिले कुनै कुनै ठाउँमा मात्र शुरु गर्नुपर्छ भन्ने सोई रह्यो।

          आर्थिक विशेष क्षेत्रको स्थापनाले त्यसको नामाकरण " समाजवादी " कि " पूंजीवादी " राख्ने भन्ने बहस गरिएको थियो। सन् 1984 फेब्रुअरीमा तङ्ग स्याउ फिङ्ग दोस्रो पटक शन चङ्ग जानुभएको थियो। पहिले विपन्न अवस्थामा परेको सानो र गरीब गाउँलाई " प्रति घर दश हजार चिनियाँ युआनयुक्त परिवारका रुपमा बदलेको" र तीन दिनमानै द्रुतगतिले एक तले भवन बनाइएको अवस्थालाई देखेर उहाँले के अठोट गर्नुभएको थियो भने चीनमा आर्थिक विशेष क्षेत्रहरुको स्थापना गर्नु राम्रो छ। त्यसैगरी सन् 1992मा उहाँले फेरि अर्को पटक शन चङ्ग गएर " आर्थिक विशेष क्षेत्र"को नाम पूं‍जीवादी नराखे समाजवादी नै रख्ने कुरालाई स्पष्ट पार्नुभएको थियो। उहाँका यी नै सर्तहरुले चीन विकास हुँदै आएको क्रममा देखा परेका विचारधारात्मक डाँबाडोल परिस्थितिलाई हटाइदै आएका छन्। मानिसहरुको विचार एकिकृत भई सुधार र खुलापनको प्रेरित शक्ति बनिसकेको छ।

          त्यसै गरी चीनका राष्ट्राध्यक्ष हु चिन थाउले अर्को के कुरा बताउनुभएको छ भने सुधार र खुलापन चाहिं वर्तमान चीनका भाग्यको निर्णय गर्ने छनौट हो र चीनको विशेषतायुक्त समाजवादको विकास गर्ने र महान चीनको उत्थान गर्ने नभई नहुने बाटो नै हो।

         भविष्यमा चीनले " नयाँ कुराको सिर्जना गर्नु र विकास गर्नुलाई" झण्डाका रुपमा बनाएर आर्थिक विशेष क्षेत्र " लाई अग्रसर सैनिक"का रुपले डोर्‍याएर निरन्तर रुपमा सुधार र खुलापनको बाटोमा फड्को मारेर अघि लम्कदै जनुपर्छ।