रवि- ध्रुवजी, आज नयाँ वर्ष सन् 2010को पहिलो दिन ।
ध्रुव- रविजी, नयाँ वर्षको अवसरमा सीआरआई नेपाली विभागको तर्फबाट हाम्रा समस्त नेपाली तथा नेपालीभाषी श्रोताहरुको सुस्वास्थ्य, दीर्घायू र उत्तरोत्तर प्रगतिको कामना ब्यक्त गर्दछु ।
रवि- श्रोताहरु, चीनको युनान प्रान्तमा अवस्थित प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण साङ्गरिलाको भ्रमणको विषयमा हामीले केही हप्ताअगाडिदेखि कुराकानी गरिरहेका छौं । ध्रुवजी, तपाईंले युनान प्रान्तस्थित साङ्गरिला पुग्ने बेलामा तपाईंहरुलाई गरिएको स्वागतको विषयमा अगिल्लो हप्ताको कार्यक्रममा चर्चा गर्नुभएको थियो । साङ्गरिला पुगेपछिको कुराबाट आजको कार्यक्रम सुरु गरौं कि?
ध्रुव- रविजी, हामीलाई साङ्गरिला पुग्नेबित्तिकै औपचारिक स्वागत गरियो र हामी फेरि गाडिमा चढ्यौं । करिब दश मिनेटको यात्रापछि हाम्रो लागि निश्चित गरिएको होटलमा हामी पुग्यौं । त्यहाँ दिउँसोको खाना खाएपछि हामीलाई चीनको सबैभन्दा पहिलो राष्ट्रिय निकुञ्जको भ्रमण गराइएको थियो । तर त्यसभन्दा अगाडि मलाई साङ्गरिलाको नाम र यसको अर्थको बारेमा चर्चा गर्न मन लाग्यो रविजी मलाई ।
रवि- हुन्छ ध्रुवजी, यो साङ्गरिला शब्द कसरी रहन गयो र यसको अर्थ के हो ?
ध्रुव- साङ्गरिला वास्तवमा अंग्रेजी भाषाबाट आएको शव्द हो र यो साङ्गरिला शब्द आजभन्दा झन्डै 80 वर्षअगाडि अर्थात् सन् 1933मा अंग्रेज साहित्यकार जेम्स् हिल्टनले उनको उपन्यास द लष्ट होराइजन अर्थात् हराएको क्षितिज उपन्यासमा प्रयोग गरेका थिए । साङ्गरिलाको शाब्दिक अर्थ आदर्श सामाजिक र राजनैतिक पद्धति भएको कल्पित द्वीप अथवा आदर्शस्थान भन्ने बुझाउछ । चीनको तिब्बती भाषामा पनि साङ्गरिलाको अर्थ पाइन्छ । तिब्बती भाषाअनुसार साङ्गरिलाको अर्थ land of sacredness and peace अर्थात् पवित्र र शान्तिभूमी हो ।
रविजी, वास्तवमा उपन्यासकार हिल्टनले कल्पना गरेको साङ्गरिला कपोकल्पित स्वर्ग थियो जुन ठाउँमा हिउँले ढाकिएका गगनचुम्बी पहाड, घना हरियो जंगल, गहिरो घाँटी र शान्त तालतलैयाहरु थिए । हिल्टनले व्याख्या गरेको मनमोहक प्राकृतिक सौन्दर्यका कारण साङ्गरिला नाम सबैको स्मरणमा रहन थाल्यो । अनि जबजब साङ्गरिलाको नाम सुनिन्थ्यो, उक्त उपन्यास नपढेकालाई समेत साङ्गरिला शब्दले रहस्यमय र जिज्ञाशु बनाउथ्यो । किनभने हिल्टनले आफ्नो उपन्यसमा कसैले पनि साङ्गरिला भन्ने ठाउँ पत्ता लगाउन सक्तैन भनेर उल्लेख गरेका छन् । त्यसैले पनि यो रहस्यम ठाउँको बारेमा सबैले चासो लिएका थिए र अझै पनि धेरैको चासोको ठाउँ हो भन्ने मलाई लाग्छ । रविजी, अझ त्यो उपन्यासमा लेखिएको कथाले त मलाई झन अचम्मित पार्यो ।
रवि- तपाईं कसरी अचम्मित हुनुभयो ध्रुवजी?
ध्रुव- त्यो किताब वास्तवमा सन् 1933मा प्रकाशित गरिएको थियो जसमा दोस्रो विश्वयुद्ध हुनुभन्दा केही वर्षअगाडि नै दोस्रो विश्वयुद्धको बारेमा कल्पना गरिएको छ । उपन्यासको कथाले के बताउँछ भने दोस्रो विश्वयुद्धमा तीनजना अमेरिकी विमानचालकसहितको विमान चीन र भारतको हवाईमार्गमा उडान गरिरहेको बेलामा एउटा मनमोहक ठाउँमा दुर्घटना भयो । त्यो ठाउँ एकदम शान्त थियो र सद्भावपूर्ण थियो जहाँ हिमालय पर्वत श्रृंखला, हरिया घाँसेमैदान र तिब्बती जनता थिए । रातमाटे पठारभूमि हुँदै तीन नदी बगेको प्राकृतिक भूदृश्यको कल्पना गरेका थिए उपन्यासकार हिल्टनले । स्थानीय तिब्बती जनताले उद्धार गरेपछि ती तीनैजना विमानचालक घर फर्केका थिए । यो कथा सन् 1933 अगाडिको हो ।
तर इतिहासले के भन्छ भने त्यसको 10 वर्षपछि सन् 1944मा चीन र भारतीय हवाइमार्गमा उडान भरिरहेको बेलामा एउटा अमेरिकी विमान चीनको युनान प्रान्तस्थित चोङ्गतियन बजारमा दुर्घटना भयो । यी दुबै घटनाको विश्लेषण गरेर हेर्दा हराएको क्षितिज उपन्यासमा उल्लेख गरिएको रमणीय र मनमोहक भनेर वर्णन गरिएको साङ्गरिला वास्तवमा युनान प्रान्तको तिछिन तिब्बती स्वायत्त प्रिफेक्चरमा रहेको चोङ्गतियन सहर नै भएको निश्चित गरियो ।
रवि- श्रोताहरु, आजको कार्यक्रममा हामीले ध्रुवजीको साङ्गरिला भ्रमणका विषयमा कुराकानी गरिरहेका छौं । ध्रुवजी, यो सुमधुर गीतभन्दा अगाडि तपाईंले साङ्गरिलाको बारेमा लेखिएको उपन्यास र त्यससँग जोडिएको ऐतिहासक तथ्यका बारेमा कुरा गर्दै हुनुहुन्थ्यो ।
ध्रुव- हजुर रविजी । तर मैले यसै प्रसङ्गमा एउटा थप जानकारी पनि दिनुपर्छ श्रोताहरुलाई । वास्तवमा दोस्रो विश्वयुद्ध सुरु हुनुभन्दा दुई वर्षअगाडि साङ्गरिलाकै बारेमा वर्णन गरिएको उपन्यास द लष्ट होराइजनको कथालाई आधार बनाएर एउटा चलचित्र पनि निर्माण गरिएको थियो । इटालियन चलचित्र निर्देशक फ्रयाङ्क काप्राले साङ्गरिलाको चर्चा गरिएको द लष्ट होराइजन उपन्यासको कथालाई सन् 1937मा चलचित्रमा उतारे । र, चलचित्र प्रदर्शन भएको वर्ष सन् 1937मा उक्त चलचित्रले एकेडेमी एवार्ड फर कोलम्बिया पिक्चर्सको उपाधि जित्न सफल भयो । यद्यपि द लष्ट होराइजन उपन्यासका लेखक जेम्स हिल्टन र चलचित्र निर्देशक फ्र्याङ्क काप्रा दुबै साङ्गरिला पुगेका थिएनन् र साङ्गरिला वास्तवमै कस्तो छ भनेर देखेका पनि थिएनन् । तर पछि चीनको तिब्बतशास्त्रसम्बन्धी एक अध्यताले कसरी हिल्टनले साङ्गरिलाको सही वर्णन गर्न सके भनेर एउटा गुह्य कुरा पत्ता लगाएका छन् । त्यो रहस्य के रहेछ भने अष्ट्रियामा जन्मिएका एक जना वातावरण र वनस्तिविद् जोसेफ रक सन् 1920 र 1930को दशकमा चीनको युनान प्रान्तको उत्तरपश्चिम भागको यात्रामा गएका थिए । उनले नेसनल जोग्राफिक पत्रिकामा सन् 1924देखि 1935सम्म आफ्नो युनान प्रान्तको यात्रावर्णनको बारेमा लेखेका थिए । त्यसैको आधारमा उपन्यासकारले साङ्गरिलाको वर्णन गरेको कुरा पत्ता लगाएर चिनियाँ अध्यताले 1995मा यो गुह्य कुरा सार्वजनिक गरे ।
